Guremâya Kalan Borca Batık Terekelerin Sosyoekonomik Açıdan Dönemsel Analizi: Kastamonu Örneğinde (1753-1889)

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 702 - 731, 30.11.2024

Kaan Ramazan Açıkgöz

https://doi.org/10.30561/sinopusd.1513947

Öz

Osmanlı toplumunda girişilen borç ilişkilerinin hukuki süreci, kadı mahkemeleri aracılığıyla yürütülmüş; taraflar arasında vefat gerçekleştiğinde, alacak ve borçlar terekelerin konusu olmuştur. Borçlar terekeleri aştığında ise guremâ yöntemiyle alacaklılara hakları belli oranlarda pay edilmiştir. Bu yöntemin uygulandığı tereke kayıtlarından, özellikle uzun dönemli incelendiğinde makro iktisadî eğilimlerin toplumdaki karşılığı görülebilmekte, aynı zamanda topluma farklı açılardan bakılabilmektedir. Bu yönüyle borca batık terekeler, çalışmanın odak noktasını oluşturmaktadır. Çalışmada, 1753-1889 yılları arasında Kastamonu Kadı Sicilleri içinde guremâ usulü uygulanmış terekeler, servet ile borç hacimleri ekseninde sosyoekonomik bakımdan incelenmiştir. Çalışmanın zaman aralığı, ağır siyasî ve iktisadî sonuçları olan yenilgi savaşlarının yıprattığı Osmanlı Devleti’nde, gelir-gider dengesinin bozulduğu, tağşişler ile paranın değersizleştiği ve yüksek enflasyonun damga vurduğu buhranlı bir dönemi kapsamaktadır. Böyle bir dönemin sosyoekonomik gerçeklikleri, Osmanlı taşra toplumunun hangi katmanında ne zaman ve ne oranda karşılık bulduğu, incelenen terekeler üzerinden sorgulanmaya çalışılmıştır. Bu doğrultuda dönemin iktisadî eğilimlerinin, incelenen örneklemdeki servet grupları dağılımı ile anlamlı bir paralellik gösterdiği anlaşılmış; dönem koşullarından, özellikle iktisadî açıdan zayıf olan alt servet grubunun etkilendiği görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Kastamonu, Tereke Kayıtları, Servet, Borç, Guremâ Usulü

A Periodical Analysis of Indebted Probate Inventories Applied to the Guremâ Method from a Socioeconomic Perspective: The case of Kastamonu (1753-1889)

Öz

In Ottoman society, the legal process of debt relations was carried out through kadi courts. In the event of the death of one of the parties, the receivables and debts became the subject of probate records. When the debts exceeded the inheritance, the receivables were distributed to the lenders in certain proportions using the guremâ method. From the records where this method is applied, especially when examined over a long period, macroeconomic trends within the society can be observed, and at the same time, society can be viewed from different perspectives. In this respect, probate records distributed according to the gurema method constitute the focal point of the study. In the study, probate records subjected to the gurema procedure in the Kastamonu kadi court between 1753 and 1889 were examined socioeconomically in terms of wealth and debt volumes. The period under study encompasses a turbulent era in the Ottoman Empire, marked by political and economic deterioration due to wars of defeat. This period, during which the state's income-expenditure balance was disrupted, was marked by high inflation resulting from currency debasement. The socioeconomic realities of such a period, when and to what extent it was reflected in which layer of the Ottoman provincial society, were tried to be questioned through the examined probate records. In this context, it has been observed that the economic trends of the period show a meaningful parallel with the distribution of wealth groups in the examined sample. It has been observed that the economic conditions of the period particularly affected the lower wealth group, which was economically weaker.

Anahtar Kelimeler

Kastamonu, Probate Inventories, Wealth, Debt, Guremâ Method

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Kastamonu Şer’iyye Sicilleri (1753-1889) Defter No: 5682, 5683, 5686, 5687, 5690, 5692, 5695, 5696, 5697, 5698, 5699, 5700, 5701, 5702, 5703, 5704, 5706, 5709, 5713, 5717, 5718, 5719, 5720, 5721, 5722, 5723, 5724, 5725, 5726, 5727, 5728, 5730, 5731, 5732, 5733, 5734, 5735, 5737, 5738, 5742, 5746, 5747, 5749, 5750, 5754, 5756, 5757, 5758, 5761, 5762, 5763, 5765, 5766, 5767, 5770, 5778, 5780, 5794, 5811.
• Diğer Kaynaklar
• Arıcanlı, T. (1998). 19. Yüzyılda Anadolu’da Mülkiyet, Toprak ve Emek (Z. Altok, Çev.). İçinde F. Tabak & Ç. Keyder (Ed.), Osmanlı Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım (ss. 128-138). Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Aydın, H. V. (2010). 18. Yüzyılda Selanik Kazasında Tefecilerle Köylüler Arasındaki Borç İlişkileri. İçinde XVI. Türk Tarih Kongresi: C. 6/1. Kısım (ss. 439-456).
• Bardakoğlu, A. (1996). Garâmet. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 13, ss. 359-361). TDV Yay.
• Barkan, Ö. L. (1966). Edirne Askerî Kassamı’na Âit Tereke Defterleri (1545- 1659). Belgeler, 3, 5-6, 1-479.
• Bayram, S. (2019). Selanik Tereke Sicillerinde İlmiye Sınıfı: Sosyo- Ekonomik Bir Tahlil (1790-1852) (2. bs). Libra Yay.
• Bozkurt, F. (2012). Tereke Defterleri ve Osmanlı Demografi Araştırmaları. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 54, 2011-2012.
• Bozkurt, F. (2017). Osmanlı Dönemi Tereke Defterleri ve Tereke Çalışmaları. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 11(12), 193-229.
• Bozkurt, F. (2023). Tereke Defterleri Neyi Ne Kadar Derler? Tereke Defterlerinin İmkân ve Sınırlılıkları. İçinde K. Yıldız (Ed.), Terekeler Neyi Derler? Miras Kayıtları İzinde Osmanlı Araştırmaları (ss. 201-244). Ketebe.
• Canbakal, H. (2021). Erken Modern Dünya ve Osmanlı Topraklarında Servet ve Gelir Dağılımı. İçinde U. Karakoç & A. Kaya (Ed.), İktisat Tarihinin Dönüşü: Yeni Yaklaşımlar ve Tartışmalar (ss. 235-270). İletişim Yayınları.
• Çoşgel, M. M., & Ergene, B. A. (2012). Inequality of Wealth in the Ottoman Empire: War, Weather, and Long-Term Trends in Eighteenth-Century Kastamonu. The Journal of Economic History, 72(2), 308-331.
• Demirkol, K. (2018). Toplumsal Trajedi̇: Osmanlı İmparatorluğunda Tefecilik (1848-1864). MCBÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 16(1), 625-648.
• Döşemetaş, Ö. (2019). Şer’iyye Sicillerine Göre XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Kastamonu Kazâsı (1725-1750) [Doktora Tezi]. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Ekin, Ü. (2009). Rodosçuk Örneğinde XVII. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Mehr. İçinde K. İshak, M. H. Kutluoğlu, & S.
• S. Kurbanoğlu (Ed.), Hidayet Yavuz Nuhoğlu Armağanı (ss. 197-207). Pamuk Yayıncılık.
• Ergenç, Ö. (2013). Şehir, Toplum, Devlet: Osmanlı Tarihi Yazıları. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Fidan, M. (2020). Osmanlı Dönemi Kastamonu’da Esnaflık ve Ticarî Hayat. Gece Kitaplığı.
• Genç, M. (2014). Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi (11. bs). Ötüken.
• Gündüz Oğul, M. (2024). Tereke Kayıtlarına Göre Guremâ Usulü ve Servet-Borç İlişkisi: Bursa Örneği (1703-1710). Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, 11(29), 205-223.
• Gürhan, V., & Gümüş, E. (2016). Osmanlı Kadı Sicilleri’nde Bir Borç Ödeme Yöntemi Olarak “Guremâ Usulü” ve Uygulaması. Turkish Studies, 11(6), 61-74.
• İnalcık, H. (2020). Devlet-i ’Aliyye, Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar IV, Âyânlar, Tanzimat, Meşrutiyet (8. bs). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Kankal, A. (2000). 17. Ve 18. Yüzyıllarda Kuzey-Batı Anadolu’da Sosyal Hayat (Şer’iyye Sicillerine Göre). Tarih İncelemeleri Dergisi, 15, 31-74.
• Kaya, S. (2007). XVIII. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Nazari ve Tatbiki Olarak Karz İşlemleri [Doktora Tezi]. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kopar, M., & Yolun, M. (2012). 18. Ve 19. Yüzyıllarda Osmanlı Borçlar Tarihine Bir Bakış. History Studies, 4(1), 335-358.
• Köse, M. Z. (2024). Yeni Çağ’da İstanbul’da Şahıs, İşletme ve Kurumların İflası: Ekonomik ve Hukuki Boyut (1550-1839). İçinde Y. Pustu, A. Şenel, & H. Y. Karacabey (Ed.), Türkiye İktisat Kongresi (19-20 Temmuz 2023) Bildiriler Kitabı (ss. 119-151). TTK.
• Mutçalı, S. (1995). Arapça-Türkçe Sözlük. Dağarcık.
• Oğuz, G. (2014). Tereke Kayıtlarının Güvenilirliği ve Kadıların Mirastan Mal Kaçırma Yöntemleri. Literature and History of Turkish or Turkic, 9(1), 409-426.
• Özer, E. (2018). Osmanlı’da Unvanların Servet Üzerine Etkileri: Merkez ve Taşra Karşılaştırması (1800-1840). Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 3 / 2, 43-59.
• Öztürk, S. (1993). XVII. Yüzyıl Askerî Kassam Defterlerinin Sosyo-Ekonomik Tahlili [Doktora Tezi]. Marmara Üniversitesi.
• Pamuk, Ş. (2000). İstanbul ve Diğer Kentlerde 500 Yıllık Fiyatlar ve Ücretler. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Yayını.
• Pamuk, Ş. (2012). Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi (5. bs). Tarih Vakfı Yurt Yayınları. Sakal, M., & Gölçek, A. G. (2017). Osmanlı Devleti’nde Mali Bunalım ve Reform. Sosyoekonomi, 25(34), 11-32.
• Yücel, E. S. (2023). 1777-1841 Tarihli Sivas Şer‛iyye Sicillerine Göre Alacak Verecek İlişkilerinde Guremâ Usulü. İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 8(2), 92-120.