Klasik Şiirde Hikmetin Kapısı: 17. Yüzyıl Türkçe Divan Dibacelerinde Hikemî Söylemin İzleri

Year 2025, Volume: 10 Issue: 2, 920 - 944, 31.08.2025

Gamze Ünsal Topçu , Dicle Çetin

https://doi.org/10.29110/soylemdergi.1693217

Abstract

Bu çalışmada, 17. yüzyılda Osmanlı toplumunun siyasi istikrarsızlık ve ahlaki zayıflamalarla gölgelendiği bir dönemde gelişen hikemî söylem, klasik Türk şiirinin dibace bölümü ekseninde incelenmektedir. Araştırma, özellikle Nâbî’nin temsilinde vücut bulan bu söylemin, şiiri salt estetik bir hüner gösterisinden ibaret kılmayıp onu hikmetin, nasihatin ve toplumsal tenkidin aracı hâline getirdiğini, ortaya koymayı amaçlamaktadır. Çalışmanın merkezinde, dibacelerdeki hikemî söylemin tematik yapısı, beslendiği dinî ve tasavvufi kaynaklar ile şairlerin bu söylem vasıtasıyla dönemin toplumsal gerçekliğiyle kurduğu ilişki yer almaktadır. Tahir Üzgör’ün “Türkçe Dîvân Dîbâceleri” adlı çalışmasından seçilen örneklerin nitel metin çözümlemesiyle incelendiği bu çalışma, hikemî söylemin Kur’ân-ı Kerîm, hadisler ve tasavvufi öğretilerle beslenerek şiire ahlaki ve pedagojik bir derinlik kazandırdığını göstermektedir. Dibacelerde insanın yaratılışı, adalet, ilim ve erdem gibi evrensel temaların işlendiği, dönemin krizlerine karşı ise bilgece ve muhasebeye dayalı bir duruş sergilendiği tespit edilmiştir. Bu bağlamda hikemî söylem, klasik şiirde düşünceyle sanatın, hakikatle estetiğin bir araya geldiği özgün bir anlatım imkânı sunmaktadır. Netice itibarıyla dibaceler yalnızca geleneksel bir mukaddime değil, şairlerin poetik yaklaşımlarını, toplumsal eleştirilerini ve ahlaki kaygılarını dile getirdikleri söylemsel alanlar olarak değerlendirilmektedir. Çalışma, edebiyat-toplum etkileşimi bağlamında hikemî söylemin günümüzde dahi geçerliliğini koruyan evrensel değerler taşıdığına işaret etmekte; bu yönüyle yeni teorik tartışmalara kapı aralamaktadır.

Keywords

Klasik Türk şiiri , 17.yüzyıl , dibace , hikemî söylem , şiirde bilgelik , edebî ahlak , toplumsal eleştiri.

The Gate of Wisdom in Classical Poetry: The Traces of Wise Discourse in The Turkish Divan Dibajes of the 17th Century

Abstract

This article analyzes the wisdom discourse, which emerged in the context of the political disintegration and moral decay of 17th-century Ottoman society, within the context of divan poetry. The study seeks to illustrate that this discourse, particularly as exemplified in Nabi’s representation, elevates poetry beyond simply aesthetic exhibition, transforming it into a vehicle for wisdom, advice, and social critique. The study focuses on the thematic framework of wisdom discourse in the dibajes, the theological and mystical sources that inform it, and the connection poets establish with the socioeconomic realities of the era through this discourse. This study employs qualitative textual analysis to examine chosen samples from Tahir Üzgör’s Turkish Divan Dibajeleri, revealing that hikemi discourse is enriched by the Qur’an, hadiths, and Sufi teachings, thereby imparting moral and pedagogical dimension to poetry. Universal topics, including the creation of humanity, justice, knowledge, and morality, are addressed in the dibajas, which adopt a prudent and analytical approach to the difficulties of the era. In this framework, the discourse on wisdom presents a distinctive narrative potential in classical poetry, where intellect and artistry, veracity and beauty converge. Dibajes are seen not merely as traditional introductions but also as argumentative arenas where poets articulate their poetic perspectives, societal critiques, and ethical considerations. The study highlights that the language of wisdom in literature-society interaction embodies universal ideals that persist in contemporary relevance, hence facilitating fresh theoretical conversations.

Keywords

Classical Turkish poetry , 17th century , dibace , wisdom in poetry , literary ethics , social criticism.

References

• Ahmed Vefik Paşa (1889). Lehce-i Osmânî. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası.
• Akyol, Gülten (2021). “Hikemî Üslûp ve Ahmed Yesevî’nin Hikmetlerinde İzleri”. Gencîne Klâsik Türk Araştırmaları Dergisi, 1(2), 22-34.
• Aslan, Murat (2017). “Nâbî Mektebine Mensup Bir Şair Olarak Fitnat Hanım”. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 6(14), 7-21.
• Çobanoğlu, Özkul (2011). Türk Edebiyatının Mitolojik Kaynakları. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Çolak, Ahmet (2015). “Bir Hikemi Tarz Şairi: Haşmet.” Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi,3(7), 135-171.
• Demirel, Şener (2009). “XVII. Yüzyıl Klasik Türk Şiirinin Anlam Boyutunda Meydana Gelen Üslup Hareketleri: Klasik Üslûp, Sebk-i Hindî, Hikemî Tarz, Mahallîleşme”. Turkish Studies - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 4(2), 246- 273.
• Devellioğlu, Ferit (2023). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Güftâ, Hüseyin (2013). “Divan Şiirinde İlim ve İrfan Timsâli Hz. Ali”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 8(24), 69-111. 43.
• Güngör, Şeyma (1997). “Hadîkatü’s-Suadâ”, TDV İslam Ansiklopedisi, https://islam ansiklopedisi. org.tr/hadikatus-suada (12.04.2025).
• İnalcık, Halil (2018). Osmanlı İmparatorluğu: Klasik Çağ (1300-1600). İstanbul: Yapıkredi Yayınları.
• Kafadar, Cemal (2021). İki Cihan Âresinde Osmanlı Devletinin Kuruluşu. İstanbul: Metis Yayınları.
• Kanar, Mehmet (2011). Türkçe-Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Say Yayınları.
• Kaplan, Mahmut (2019). Hayriyye-i Nâbî (İnceleme-Metin). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Koşik, Halil Sercan. "Fezâ’il-i Cihâd / Fezâ’ilü’l-Cihâd (Bâkî)". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. [Erişim tarihi: 01.04.2025] https://tees.yesevi. edu.tr/madde-detay/feza-il-i-cihad-feza-ilu-l-cihad-baki
• Kubbealtı Lugatı, https://lugatim.com/ [Erişim Tarihi: 12.04.2025]
• Kutluer, İlhan (1998). “Hikmet”. TDV İslam Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/hikmet#1 [Erişim Tarihi: 13.05.2025]
• Mengi, Mine (1991). Divan Şiirinde Hikemî Tarzın Büyük Temsilcisi Nâbî. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Mengi, Mine (2000). Divan Şiiri Yazıları. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Mertoğlu, Mehmet Suat (2009). “Salâtüselâm”, TDV İslam Ansiklopedisi, https://islam ansiklopedisi. org.tr/salatu-selam (12.04.2025).
• Mustafa Ahterî (2009). Ahterî-i Kebir. Haz. Ahmet Kırkkılıç-Yusuf Sancak. Ankara: TDK Yayınları.
• Mütercim Asım Efendi (2022). Burhan-ı Katı. Haz. Mürsel Öztürk-Derya Örs. Ankara: TDK Yayınları.
• Öztahtalı, İbrahim İmran (2011). “Şerh Geleneği ve Lâmî’î’nin Şerh-i Dibace-i Gülistan’ı”. Türklük Bilimi Araştırmaları, (29), 293-02.
• Pala, İskender (2024). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. İstanbul: Kapı Yayınları.
• Steingass, Francis J. (1998). Farsça-İngilizce Sözlük. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Şemseddin Sami (2012). Kâmûs-ı Türkî (Latin Harfleriyle). Haz. Raşit Gündoğdu vd. İstanbul: İdeal Kültür Yayınları.
• Şentürk, Ahmet Atilla (2016). Osmanlı Şiiri Kılavuzu (C.1). İstanbul: DBY OSEDAM.
• Şentürk, Ahmet Atilla (2017). Osmanlı Şiiri Kılavuzu (C.2). İstanbul: DBY OSEDAM.
• Şentürk, Ahmet Atilla (2019). Osmanlı Şiiri Kılavuzu (C.3). İstanbul: DBY OSEDAM.
• Şentürk, Ahmet Atilla (2020). Osmanlı Şiiri Kılavuzu (C.4). İstanbul: DBY OSEDAM.
• Şentürk, Ahmet Atilla (2021). Osmanlı Şiiri Kılavuzu (C.5). İstanbul: DBY OSEDAM.
• Tulum, Günay (2023). “Ali Şir Nevâyî Divanlarının Dibaceleri [Giriş-Metin-Aktarma-Dizin-Tıpkıbasım] (kitap incelemesi)”. Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi (9) , 438-443.
• Türk Dil Kurumu Sözlükleri, https://sozluk.gov.tr/ [Erişim Tarihi: 13.04.2025]
• Uludağ, Süleyman (2012). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Üzgör, Tahir (1990). Türkçe Divan Dibaceleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Yavuz, Yusuf Şevki (1997). “Hamdele”, TDV İslam Ansiklopedisi https://islamansiklopedisi.org.tr/ hamdele (12.04.2025).
• Yıldırım, Nimet (2010). Farsça Dilbilgisi. Erzurum: Fenomen Yayınları.