ON THE TİTLE OF ŞAZIN AYGUÇI İN UYGHUR LEGAL DOCUMENTS

Year 2024, Volume: 7 Issue: 4, 759 - 768, 31.12.2024

Hatice Veli

https://doi.org/10.37999/udekad.1517031

Abstract

In ancient times, religion was one of the most crucial factors that determined the economic, administrative, and cultural organization of a society. Accordingly, there were people who both preached religious sermons and supervised the performance of religious duties in society. As a part of the ruling class, they played an active role in state administration. Turks have adopted Shamanism, Köktengricism, and Maniheizm. After the collapse of the Orkhon Uyghur state, Uyghurs settled in the Tarim Basin and the Hexi Corridor and established two different states known as the Kocho Uyghur state (840-1209) and the Kansu Uyghur state (840-1028). After Uyghurs came under the rule of Mongols, especially after the Kublai Khan period (1271-1294), the influence of Tibetan Buddhism began to be seen among Uyghurs. In this study, the origin of the title of the şazın ayguçı will be investigated based on Uyghur legal documents. We will also provide information on the usage of this title in Uyghur legal documents. In addition, based on the information about the Uighur priest Prajñā-sri, who lived during the Mongol-Yuan Dynasty and held the title of the şazın ayguçı, the jurisdictional areas of this title will be tried to be revealed.

Keywords

Uyghurs, Uyghur Legal Documents, Şazın Ayguçı, Religious Structure, Title

Uygur Hukuk Belgelerinde Geçen Şazın Ayguçı Ünvanı Üzerine

Abstract

Eski çağlarda din, toplumun iktisadi, idari ve kültürel yapısını belirleyen önemli unsurlardan biri olmuştur. Buna bağlı olarak toplumda hem dinî vaazlar veren hem de dinî görevlerin icra edilmesini denetleyen kimseler bulunmuş ve bunlar yönetici sınıfın içerisinde yer alarak devlet yönetiminde aktif rol oynamıştır. Türkler tarih boyunca çeşitli dinleri benimsemişlerdir. Köktürk devleti döneminde (552-744) Türklerin Şamanizm, Köktengricilik gibi inançları benimsedikleri, Orhun (Ötüken) Uygur Devleti (744-840) kurulduktan sonra ise 762 yılında Türklerin Mâni rahiplerinin telkinleriyle Maniheizm’i kabul etmiş oldukları bilinmektedir. Orhun Uygur Devleti’nin yıkılmasından sonra Tarım havzasına ve günümüzde He-xi koridoru olarak bilinen bölgelere yerleşerek Koço Uygur Devleti (840-1209) ve Kansu Uygur Devleti (840-1028) olarak bilinen iki faklı devleti kurmuş olan Uygurlar, Budizm, Maniheizm, Hristiyanlık gibi farklı inançları benimsemişlerdir. Moğolların egemenliği altına girdikten sonra özellikle Kubilay Han döneminden (1271-1294) itibaren Uygurlar arasında Tibet Budizmi’nin etkisi görülmeye başlamıştır. Türkler arasında yaygınlık kazanan bütün bu dinî inançların temel öğretileri, ritüelleri ve icrası belli bir dinî ünvanı taşıyan kimseler tarafından gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmada [9-13.] yüzyıllara ait olduğu düşünülen hukuk belgelerinde geçen şazın ayguçı ünvanının kökeni, bu ünvanın hukuk belgelerindeki durumu ele alınacaktır. Ayrıca Moğol-Yuan sülalesi döneminde bu ünvanı taşıyan Uygur rahip Prajñā-sri ile ilgili bilgilerden yola çıkılarak bu ünvanın taşıyan görevlilerin yetki alanları belirlenmeye çalışılacaktır.

Keywords

Uygurlar, Uygur Hukuk Belgeleri, Şazın Ayguçı, Dini Yapı, Ünvan

References

• Atalay, B. (2013). Divanü Lügati’t Türk (Dizin). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Brose, M. (2017). The Medieval Uyghurs of the 8th through 14th Centuries. D. Ludden, (Ed.), The Oxford Research Encyclopedia of Asian History, Online Publication (ss.1-20) içinde. Oxford University Press. https://doi.org/10.1093/acrefore/9780190277727.013.232.
• Caferoğlu, A. (2011). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth- Century Turkish. Oxford University Press.
• Doerfer, G. (1963-1975). Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen I-IV. Wiesbaden Franz Steiner Verlag.
• Donuk, A. (1988). Eski Türk Devletlerinde İdari ve Askeri Unvan ve Terimler. TDAV Yayınları.
• Güngör, H. Ve Ünver, G. (2015). Türklerin Dinî Tarihi. Berikan Yayınevi.
• Geng, Sh. (1978). Huihuwen Moni Jiao Siyuan Wenshu Chushi “Uygurca Maniheist Tapınak Metinleri Üzerine İlk İnceleme”. Kaogu Xuebao, (4), 497-516. https://doi.org/cnki:sun:kgxb.0.1978-04-005.
• Jia, C. (1999). Yuanchao Qianqi Xiyu Zhengzhi Shi de Jige Wenti “Yuan Sülalesinin İlk Zamanlarındaki Batı Bölgelerinin Siyasi Tarihi Hakkında Birkaç Problem”. Kashi Shifan Xueyuan Xuebao, (4), 40-47. https://doi.org/10 13933/j.cnki.j.kashgar.teacherschool.1999.04.008
• Klimkeit, H. J. (2009). Türk Orta Asya’sında Budizm. (M. Berbercan, Çev.). Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 26, 93-108. URL: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/257862.
• Kudara, K. (2009). Eski Uygurların Budist Kültürü. (M. Elmalı, Çev.). Türk Kültürü İncelemeleri, 20, 246-262. URL: https://tkidergisi.com/file/eski-uygurlarin-budist-kulturu.
• Lessing, F. D. (2003). Moğolca-Türkçe Sözlük. (Ⅰ-Ⅱ). (G. Karaağaç, Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları. (1995). Li, J. (1996). Tulufan Huihu Wen Shehui Jingji Wenshu Yanjiu “Turfan Uygurlarının Sosyal ve İktisadi Vesikaları Üzerine Araştırma”. Şincang Halk Neşriyatı.
• Li, T. (2005). A History of Uighur Religious Conversions (5th- 16th Centuries). ARI Working Paper, No.44, June, (44). 2-81. https://doi.org/ www.nus.ari.edu.sg/pub/wps.htm.
• Niu, R. (2002). Huihu Zangchuan Fojiao Wenxian “Uygur Tibet Budizm’i Eserleri Üzerine”, Zhongguo Zangxue, (2), 103-118. https://doi.org/1002- 557X (2002) 02-0103-16.
• Radloff, W. (1928). Uigurische Sprachdenmäler, Materialian. Nach dem Tode des Verfassers mit Ergänzungen von S. Malov herausgegeben, Leningrad, S.Ⅷ+305, mit 3 Tfln. Biblio Verlag.
• Röhrborn, K. (2017). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien. Neubearbeitung II: Nomina – Pronomina – Partikeln. Band 2: aš – äžük. Franz Steiner Verlag. Sayit, M. ve Yüsüp, İ. (2000). Kadimki Uyghur Yezikidiki Vesikalar. Şincang Halk Neşriyatı.
• Shang, Y. (2001). Shilun Yuanchao Zhongyang Zhengfu dui Weiwu’er Diqu de Tongzhi “Yuan Sülalesi Merkezi Hükümetinin Uygur Bölgesine Yönelik İdaresi Üzerine Tartışma”. Zhongguo Bianjiang Shidi Yanjiu, (1), 29-36. URL: https://www.doc88.com/p-001206584476.html.
• Song, L. (1976). Yuanshi-Wenzong Ji “Yuan Tarihi-Wenzong’un Kayıtları”. Zhonghua Shuju.
• Song, L. (1976). Yuanshi-Shilao Zhuan “Yuan Tarihi-Shilao Biyografisi”. Zhonghua Shuju.
• Tekin, T. (1994). Tunyukuk Yazıtı. Simurg Yayınları.
• Tokyürek, H. (2019). Eski Uygur Türkçesi Metinlerinde Terim Yapma Yöntemleri. F. Temizyürek (Ed.), Prof. Dr. A. Halûk DURSUN anısına Uluslararası Türk Kültürü Sempozyumu içinde (s. 355-361). ASOS Yayınevi.
• Tuguşeva L.Yu. (2013). Uygurskie Delovie Dokumentı. Ⅹ-ⅩⅣvv. İz Vostoçnogo Turkestana.
• Uçar, E. (2020). Eski Türkçe Ulug’un ‘Büyük’ Yapısı Üzerine. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi (2), 23-34. URL: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1178035.
• User, H. Ş. (2006). Eski Türkçede Bazı Unvanların Yapısı Üzerine, Bilig, (39), 219-238. URL: https://www.academia.edu/88481250.
• Veli, H. (2022). Eski Uygurlarda Yerleşik Yaşam Kültürü. Ötüken Neşriyat.
• Yamada, N. (1993). Sammlung Uigurischer Kontrakte. Osaka University Press.
• Yang, F. (2006). Weiwuer yu Menggu Lishi Wenhua Guanxi Yanjiu “Uygurlar ile Moğolların Tarihî Kültürel İlişkileri Üzerine Araştırma”. Lanzhou Xuekan, (1), 55-59. https://doi.org/1005-3492(2006) 01-0055-05.
• Yang, F. (1998). Huihu Fojiao dui Beifang Zhuzu de Yingxiang “Uygur Budizm’inin Kuzeyde Milletlere Etkisi”. Zhaowuda Mengzu Shi Zhuan Xuebao, 19 (3), 82-86. https://doi.org/10.13398/j.cnki.issn1673-2596.1998.03.011.
• Kemal Yunusoğlu, M. (2019). Moğol Döneminde Çeviri ve Uygur Mütercimler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-BELLETEN, 68 (Aralık), 7-21: https://doi.org/10.32925/tday.2019.28
• Zeren, M. E. (2015). Maniheizm ve Budizm’in Uygurların Kültür Hayatına Etkileri (Tez No. 429238) [Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.