Information about the Aq-Qoyunlu in Nizāmshāhī’s Tārīkh-i Qutbī

Yıl 2025, Sayı: 4, 1 - 50, 21.11.2025

Ahmet Korkmaz

https://doi.org/10.62425/ahbar.1783800

Öz

Aq-Qoyunlu historiography essentially developed under royal patronage. Among the prominent sources of this tradition are Kitāb-i Diyār-i Bakriyya by Abū Bakr-i Tihrānī, composed at the encouragement of Uzun Hasan, and Tārīkh-i ʿĀlam-ārā-yi Amīnī by Faḍlullāh Rūzbahān-i Khunjī, written with the support of Sultan Yaqūb and later presented to Baysunghur Mīrzā. Nevertheless, both works contain certain historical gaps. These deficiencies are supplemented by Safavid, Mamlūk, and Ottoman historiographies, observations of Western travelers, diplomatic records, and numismatic evidence. After 1491, struggles for the throne and the rise of the Safavids intensified political instability and weakened patronage for historical writing. Consequently, researchers are often compelled to rely on Safavid sources. At this juncture, Tārīkh-i Qutbī, also known as Tārīkh-i Ilchī-yi Nizāmshāhī, authored by Khwūrshāh b. Qubād Ḥusaynī Nizāmshāhī, emerges as a noteworthy text. Completed in South India, the work is a universal history that nonetheless provides substantial information on the Aq-Qoyunlu dynasty. Although it contains certain chronological inaccuracies, its detailed account of political rivalries in Iraq-i ʿAjam and Fars during the dissolution of Aq-Qoyunlu rule grants it a distinctive value. Moreover, by following the Safavid historiographical tradition and commencing the narrative with Uzun Hasan, the work reflects the ideological perspectives of the time. Nizāmshāhī’s prose, devoid of ornate rhetoric, displays a relatively simple style. For these reasons, Tārīkh-i Qutbī offers significant insights not only into the final phase of Aq-Qoyunlu history but also into the methodology of Safavid historiography. This study translates and examines the Aq-Qoyunlu section found in the second guftār of the sixth maqāla of the work registered in the Millet Library, Ali Emiri Collection (MS no. 756) under the name of Tārīkh by Mīrzā Abū Ṭālib al-Hamadānī al-Kāshānī, but which can be clearly identified as Tārīkh-i Qutbī by Khwūrshāh b. Qubād Ḥusaynī Nizāmshāhī. In the appendix, a facsimile edition of the translated manuscript will also be provided.

Anahtar Kelimeler

Aq-Qoyunlu , Nizāmshāhī , Tārīkh-i Qutbī , Tārīkh-i Ilchī-yi Nizāmshāhī.

Nizâmşâhî’nin Târîh-i Kutbî Adlı Eserinde Ak-Koyunlulara Dair Bilgiler

Öz

Ak-Koyunlu tarih yazıcılığı esas itibariyle hükümdar patronajı etrafında gelişmiştir. Uzun Hasan’ın himaye ve teşvikiyle Ebu Bekr-i Tihranî’nin Kitab-ı Diyarbekriyye’si ve Sultan Yakub’un desteğiyle yazılan, daha sonra Baysungur Mirza’ya sunulan Fazlullah Rûzbehân-ı Huncî’nin Târîh-i Âlem Arâ-yı Emînî’si bu bağlamda öne çıkan iki temel kaynaktır. Bununla birlikte her iki eser de bazı tarihî boşluklar içermektedir. Bu boşluklar; Safevî, Memûk ve Osmanlı tarihçiliği, Batılı seyyahların gözlemleri, diplomatik belgeler ve nümismatik verilerle tamamlanmaktadır. 1491 yılından sonra vuku bulan taht mücadeleleri ve Safevîlerin yükselişi, siyasî istikrarsızlığı artırmış ve tarihî metinlere yönelik himayeyi zayıflatmıştır. Bu nedenle araştırmacılar daha ziyade Safevî kaynaklarına yönelmek durumundadır. Bu noktada Hûrşâh b. Kubâd Hüseynî Nizâmşâhî’nin Târîh-i Kutbî diğer bir adıyla Târîh-i Elçi-yi Nizâmşâhî de dikkate değer kaynaktır. Güney Hindistan’da tamamlanan eser, umumî bir dünya tarihi olmakla birlikte Ak-Koyunlulara dair ayrıntılı bilgiler barındırmaktadır. Eserde her ne kadar bazı kronolojik yanlışlıklar bulunsa da, Ak-Koyunlu hanedanının çözülüş döneminde Irak-ı Acem ve Fars bölgelerindeki siyasî çekişmeleri detaylandırması esere özgün bir nitelik kazandırmaktadır. Ayrıca Safevî tarih yazım geleneğini takip ederek Uzun Hasan’dan başlatılan anlatı, dönemin ideolojik perspektifini yansıtmaktadır. Nizâmşâhî’nin yazım dili retorikten uzak, daha sade bir üslup sergilemektedir. Bu özellikleri itibariyle Târîh-i Kutbî, yalnızca Ak-Koyunluların son dönemine değil, aynı zamanda Safevî tarih yazıcılığının metodolojisine dair de önemli ipuçları sunmaktadır. Bu çalışmada, Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Koleksiyonu’nunda 756 numara ile Mirzâ Ebû Tâlib el-Hemedânî el-Kâşânî’ye ait Târîh kitabı olarak kaydedilen, ancak açıkça Hûrşâh b. Kubâd Hüseynî Nizâmşâhî’ye ait Târîh-i Kutbî adlı eser olduğu anlaşılan altıncı makalenin ikinci güftarı olan Ak-Koyunlular bölümü tercüme edilerek değerlendirilecektir. Tercümesi yapılan söz konusu yazma nüshanın neşri, çalışmanın ekler kısmında sunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Ak-Koyunlular , Nizâmşâhî , Târîh-i Kutbî , Târîh-i Elçi-yi Nizâmşâhî.

Kaynakça

• Afyoncu, Erhan. “Otlukbeli Savaşı.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 34: 4–6. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
• Aka, İsmail. “Hândmîr.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 15: 550–552. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Alan, Hayrunnisa. “Tavacı.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 40: 177. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
• Çetin, Altan. “Yahya Kazvinî’nin Lubb et-Tevârih’inde Akkoyunlularla Alâkalı Bilgiler.” Belleten 71, sy. 260 (Nisan 2007): 53–64. https://doi.org/10.37879/belleten.2007.53.
• Gıyâsüddîn b. Hümâmiddîn Hüseyn-i Hândmîr. Târîh-i Habîbu’s-Siyer fi Ahbâr-ı Efrâd-ı Beşer. Yay. Celâleddin Humâyî. C. 4. Tahran: İntişârât-ı Hayyâm, 1333 h.ş.
• Hasanzâde, İsmâil. “Târîh-i Îlçi-yi Nizâmşâhî.” Dânişâme-yi Cihân-ı İslâm, 6: 202–203. Tahran: Bünyâd-ı Dâirü’l-Ma‘ârif-i İslâmî, 1401 h.ş.
• Hurşâh b. Kubâd el-Hüseynî. Târîh-i Elçi-yi Nizâmşâh. Yay. Rıza Nasırî ve Koaçi Haneda. Tahran: Encümen-i Âsâr ve Mefâhir-i Ferhengî, 2000.
• Hurşâh b. Kubâd el-Hüseynî. Târîh-i Kutbî. 112 yk. Ali Emiri Koleksiyonu, Farsça 756. İstanbul Millet Kütüphanesi.
• Hurşâh b. Kubâd el-Hüseynî. Târîh-i Kutbî. Yay. Seyyîd Mücâhid Hüseyin Zeydî. C. 5. New Delhi: Câmiatü’l-Milliye-yi İslâmiyye, 1965.
• Kurtuluş, Rıza. “Kazvînî, Mîr Yahyâ.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 25: 158. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002.
• Merçil, Erdoğan. Selçuklularda Vergiler. İstanbul: Bilge Kültür-Sanat Yayınları, 2021.
• Minorsky, Vladimir. “Nizām-Shāhī.” The Encyclopaedia of Islam, New Edition, 8: 73. London: Brill, 1995.
• Ölmez, Mehmet. “Soyurgal.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 37: 388–389. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Paydaş, Kazım. “Kitab-ı Diyarbekriyye ve Tarih-i Âlem Arâ-yı Emin’in Ak-Koyunlu Tarih Araştırmalarındaki Yeri.” İçinde Tarih Yazımı Üzerine II, ed. İsmail Özçelik, 99–109. Ankara: Berikan Yayınevi, 2018.
• Paydaş, Kazım. Uzun Hasan ve Otlukbeli Savaşı. İstanbul: Bilge Kültür-Sanat Yayınları, 2022.
• Pekol, Fatih. “XVI. Yüzyılda Safeviler’de Tarih Yazıcılığı ve Bu Dönemde Yazılmış Kronikler.” Anasay 3, sy. 10 (Kasım 2019): 79–106. https://doi.org/10.33404/anasay.650145.
• Rieu, Charles. Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum. C. 1. London: The British Museum, 1879.
• Roemer, Hans Robert. “Das Turkmenische Intermezzo: Persische Geschichte zwischen Mongolen und Safawiden.” Archäologische Mitteilungen aus Iran 9 (1976): 263–297. https://nbn-resolving.org/urn:nbn:de:bsz:25-opus-46633.
• Safâ, Zebîhullah. Târîh-i Edebiyyât der Îrân. C. 5/3. Tahran: Çaphâne-yi Tâbeş, 1370 h.ş.
• Schefer, Charles. Chrestomathie Persane. C. 2. Paris: Librairie de la Société Asiatique, 1885.
• Sıddıqui, Iqtidar Husain. “Nizamşâhî.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 33: 191–192. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
• Sümer, Faruk. “Akkoyunlular.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 2: 270–274. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.
• Sümer, Faruk. “Kitâb-ı Diyarbekriyye.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 26: 75. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002.
• Woods, John E. 300 Yıllık Türk İmparatorluğu Akkoyunlular. Çev. Sibel Özbudun. İstanbul: Milliyet Yayınları, 1993.