Türkiye'de Parti Sistemi: Tarihsel Bir Analiz

Yıl 2019, Cilt: 21 Sayı: 3, 511 - 534, 16.12.2019

Tuncay Önder

Öz

Türkiye’deki parti sisteminin temelleri II. Meşrutiyet’te atılmıştır.
1908 sonrasının en önemli siyasal örgütü, 1908-1918 arasındaki on yıla
damgasını vuran İttihad ve Terakki Cemiyeti’dir. II. Meşrutiyet’in esas
muhalefet partisi ise Hürriyet ve İtilâf Fırkası’dır. İttihad ve Terakki-Hürriyet
ve İtilâf bölünmesi, uzun süreli ve kalıcı bir politik çatışma hattını ifade
etmiştir. Modernist-otoriter çizgi ile liberal-muhafazakâr çizgi arasındaki bu
bölünme süreklilik kazanmış, farklı dönemlerde, farklı düzeylerde yeniden
üretilmiştir. Birinci Meclis’teki (1920-1923) bölünme, siyasal partiler arasında
değil, gruplar arasındadır. İkinci Grubun üyeleri, Meclis’teki tartışmalarda
daha ziyade bürokratik ‘merkez’in otoriter hâkimiyetine karşı ‘çevre’nin
şikâyet ve taleplerini dile getirmekteydi. 1950, Türkiye’de siyasal iktidarın
halkoyu ile değiştirildiği, sembolik ve politik değeri yüksek bir tarihtir. İki
partili bir siyasal rekabete sahne olan bu dönemin belirgin vasfı,
iktidar-muhalefet ilişkilerindeki gerilimdir. Yapay parlamento çoğunlukları ve
denetim gücünden yoksun muhalefet, dönemin belirgin özelliğidir. Türkiye’deki
siyasal bölünmeleri belirleyen ana tema, merkez-çevre çatışmasıdır. 1960’ların
ikinci yarısına kadar parti sistemi bu çatışma teması üzerinden şekillenmiştir.
1960’larda ve özellikle 1970’lerde siyasal çatışma temaları çoğullaşmış, parti
sisteminin şekillenmesinde sınıf, din, etnik kimlik ve ideoloji gibi yeni
unsurlar etkili olmaya başlamıştır. Türkiye’de siyasal partiler açısından ana
sorunlardan biri, siyasal geleneklerin askerî darbelerle kesintiye uğraması,
dolayısıyla partilerin kurumsallaşamamasıdır.

Anahtar Kelimeler

Parti sistemi, merkez-çevre çatışması, modernist-otoriter gelenek, liberal -muhafazakâr gelenek

Kaynakça

• Ahmad, F. (1984). İttihat ve Terakki (1908-1914). İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Ahmad, F. (1994). Demokrasi sürecinde Türkiye (1945-1980). İstanbul: Hil Yayınları.
• Akşin, S. (1977). Osmanlı-Türk toplumundaki sınıf yapısı üzerine bir deneme. Toplum ve Bilim, (2), 31-46. Akşin, S. (1987). Jön Türkler ve İttihat ve Terakki. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Birinci, A. (2000). Hürriyet ve İtilâf Fırkası, II. Meşrutiyet devrinde İttihat ve Terakkiye karşı çıkanlar. İstanbul: Dergâh Yayınları. Boratav, K. (1982). Türkiye’de devletçilik. Ankara: Savaş Yayınları.
• Çalık, M. (1995). Siyasî kültür ve sosyolojinin bazı kavramları açısından MHP Hareketi’nin kaynakları ve gelişimi (1965-1980). Ankara: Cedit Neşriyat.
• Demirel, A. (1994). Birinci Meclis’te muhalefet, İkinci Grup, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Demirel, A. (2012). Tek Parti’nin yükselişi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Demirel, A. (2013). Tek Partinin iktidarı, Türkiye’de seçimler ve siyaset (1923-1946). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Demirel, T. (2017). Adalet Partisi, ideoloji ve politika. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Demirel, T. (2016). Türkiye’nin uzun on yılı (Demokrat Parti iktidarı ve 27 Mayıs darbesi). 2. Baskı. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Duverger, M. (1974). Siyasi partiler. (E. Özbudun, Çev.)Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Gramsci, A., (1984). Modern prens. (P. Esin, Çev.). Ankara: Birey ve Toplum Yayınları.
• Hanioğlu, M. Ş. (1985). Bir siyasal örgüt olarak Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük (1889-1902). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kabasakal, M. (1991). Türkiye’de siyasal parti örgütlenmesi (1908-1960). İstanbul: Tekin Yayınevi.
• Köker, L. (1990). Modernleşme, Kemalizm ve demokrasi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mardin, Ş. (1990). Türk siyasasını açıklayabilecek bir anahtar: merkez-çevre ilişkileri. Şerif Mardin, Türkiye’de toplum ve siyaset (makaleler 1), İstanbul: İletişim Yayınları.
• Önder, T. (2003). Seçim sistemleri. M. Türköne (Ed.), Siyaset (ss. 293-314). Ankara: Lotus Yayınevi.
• Önder, T. (2007). İstikrar ve kriz: 3 Kasım’dan 22 Temmuz’a Türkiye siyaseti. Türkiye Günlüğü, (89), 73-82.
• Öz, E. (1996). Otoriterizm ve siyaset, Türkiye’de Tek Parti rejimi ve siyasal katılma (1923-1945). Ankara: Yetkin Yayınları.
• Özbudun, E. (2011). Türkiye’de parti ve seçim sistemi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Laçiner, Ö. (2001). Klasik partilerin sonu, yeni oluşumlar ve Anayasa Mahkemesi’nin hukukla ilişkisi. Birikim, (147).
• Sarıbay, A. Y. (1985). Türkiye’de modernleşme, din ve parti politikası, “MSP örnek olayı”. İstanbul: Alan Yayıncılık.
• Tanör, B. (2012). Osmanlı-Türk anayasal gelişmeleri. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Tunaya, T. Z. (2015). Türkiye’de siyasal partiler, cilt 1, İkinci Meşrutiyet dönemi. 5. Baskı. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Tunçay, M. (1992). T.C.’nde Tek Parti Yönetimi’nin kurulması (1923-1931). İstanbul: Cem Yayınevi.
• Zürcher, E. J. (1992). Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası. İstanbul: Bağlam Yayıncılık.
• Zürcher, E. J. (2008). Modernleşen Türkiye’nin tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları.