Büyük Taarruz Öncesi Diplomasi: Dâhiliye Vekili Ali Fethi Bey’in Londra Misyonu

Yıl 2022, Cilt: 24 Sayı: 2, 636 - 661, 27.08.2022

İrşat Sarıalioğlu

https://doi.org/10.26745/ahbvuibfd.1101899

Öz

Büyük Millet Meclisi hükümetinin Dâhiliye Vekili Ali Fethi (Okyar) Bey, 3 Temmuz 1922’de Avrupa’da tedavi görmek meclisten için iki aylık izne ayrılmış, bu süre zarfında İngiltere ve Fransa’nın Türkiye ve Yunanistan’a sunduğu Mart 1922 tarihli barış şartları üzerine İtalya, Fransa ve İngiltere’de müzakerelerde bulunmuştur. Roma ve Paris’in ardından 30 Temmuz 1922’de Londra’ya giden Fethi Bey, diğer ülkelerin aksine burada üst düzey görüşmelerde bulunamamıştır. Ağustos ayı boyunca Fethi Bey’in İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon’la müzakere talepleri çeşitli bahanelerle reddedilmiş, Fethi Bey ancak dış politikayı etkileme imkanı olmayan ikinci düzey yetkililerle görüşebilmiştir. Mevcut literatüre Fethi Bey’in Londra misyonunun başarısızlıkla sonuçlandığı ve bunun ardından Büyük Taarruz kararının alındığı kanısı hâkimdir. Oysaki Büyük Taarruz öncesi Mustafa Kemal Paşa’yla Fethi Bey arasında gerçekleşen görüşme ve yazışmalar farklı bir yoruma olanak sağlamaktadır. Fethi Bey’in anılarında belirttiği bu görüşmelere göre; azami gizlilik içerisinde yürütülen taarruz hazırlıklarında, İngiltere’nin durumun farkına varmasının geciktirilmesi büyük bir önem taşımaktadır ve Fethi Bey’in Londra misyonunun asıl hedefi budur. Fethi Bey’in Avrupa ziyareti, İtalya, Fansa ve İngiltere nezdinde barış görüşmeleri yapmaktan ziyade, bu kanıyı uyandırarak taarruz gerçekleşene kadar İngiltere’nin fiili bir müdahalesini önlemek ve milli mücadele lehine ve İngiltere hükümeti aleyhine kamuoyu oluşturmayı amaçlamaktadır. Bu çalışmada, Fethi Bey’in Büyük Taarruzdan hemen önce gerçekleşen Londra ziyareti taarruzun gizliliğini korumak için alınan tedbirlerden biri, bir diplomasi manevrası olarak ele alınmış ve Fethi Bey’in bu süre zarfında İngiliz hükümeti nezdindeki girişimleri ve Londra’da yürüttüğü kamuoyu oluşturma faaliyetleri incelenmiştir. Çalışmanın temel kaynağını Fethi Bey’in anıları ve İngiliz arşiv evrakı oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Türk Dış Politikası, Büyük Taarruz, Türk-İngiliz İlişkileri, Ali Fethi (Okyar) Bey, Lloyd George.

Diplomacy Before the Turkish Great Offensive: The London Mission of Ali Fethi Bey, the Interior Minister

Öz

Ali Fethi (Okyar) Bey, the interior minister of the Grand National Assembly government, took a two-month leave on 3 July 1922 to receive treatment in Europe. During this time, he conducted negotiations in Italy, France and England on the joint peace terms of March 1922, which England and France presented to Turkey and Greece. He arrived in London on 30 July 1922 after Rome and Paris; but unlike other countries, he could not hold high-level talks there. During August, his requests to meet with Foreign Minister Lord Curzon were rejected on various excuses. He could only meet with secondary officials who had no power to influence the foreign policy. Therefore, the current literature is dominated by the opinion that Fethi Bey's London mission ended in failure and the Turkish Great Offensive decision was taken after that. However, the meetings and correspondence between Mustafa Kemal Pasha and Fethi Bey before the Turkish Great Offensive allows for a different interpretation. According to these meetings, which Fethi Bey mentioned in his memoirs, delaying the England’s realization of the situation was of great importance for the preparations for the Turkish offensive, which was carried out with the utmost secrecy, and this was the main goal of Fethi Bey's London mission. The main purpose of Fethi Bey's visit to Europe was to prevent an actual intervention by England until the attack takes place, and to create public opinion in favor of the national struggle and against the British government, rather than holding peace talks with Italy, France and England. In this study, Fethi Bey's visit to London, which took place just before the Great Offensive, was considered as one of the measures taken to protect the confidentiality of the attack, as a diplomatic maneuver, and Fethi Bey's attempts at the British government and his public opinion-building activities in London were examined. The main source of the study is Fethi Bey's memoirs and British archive documents.

Anahtar Kelimeler

Turkish Foreign Policy, the Turkish Great Offensive, Anglo-Turkish Relations, Ali Fethi (Okyar), Lloyd George.

Kaynakça

• TNA/FO 424/254, Konsolos Satow’dan Earl of Balfour’a, 18 Temmuz 1922, Beyrut.
• TNA/FO 424/254, No: 325, Sir R. Graham’dan Marquess Curzon of Kedleston’a, 10 Eylül 1922, Roma.
• TNA/FO 424/254, No: 354, Marquess Curzon of Kedleston’dan Sir Graham’a, 13 Eylül 1922, Foreign Office
• TNA/FO 424/254, No: 370, Sir R. Graham’dan Marquess Curzon of Kedleston’a, 14 Eylül 1922, Roma.
• TNA/FO 424/254, No: 426, Sir R. Graham’dan Marquess Curzon of Kedleston’a, 18 Eylül 1922, Roma.
• TNA/FO 800/ 157, Memo. By Vansiltant, 2 Ağustos 1922.
• TNA/FO 800/157, Copy of a Letter to the King from Lord Curzon, 14 Eylül 1922.
• TNA/FO 800/157, Press Notice, 23 Eylül 1922.
• House of Commons Hansard Archives, HC Deb, 30 May 1922, Vol. 154, cc2027-54, https://api.parliament.uk/historic-hansard/commons/1922/may/30/near-east#
• House of Commons Hansard Archives, HC Deb, 04 August 1922, Vol. 157, cc1986-2008https://api.parliament.uk/historic-hansard/commons/1922/aug/04/near-east
• İngiliz belgelerinde Atatürk (1919-1938), cilt 4, Ekim 1921-Ekim 1922. (2000). yay. haz., B. Şimşir. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Akşin, A. (2019). Atatürk’ün dış politika ilkeleri ve diplomasisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Aralov, S. İ. (2020). Bir Sovyet diplomatının Türkiye anıları 1922-1923. (H. A. Ediz, çev.) İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Atatürk, M. K. (2020). Nutuk. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Atatürk’ün söylev ve demeçleri I-III. (2006), Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi.
• Babaoğlu, R. (2021). Dâhiliye Vekili Ali Fethi Bey’in (Okyar) Londra misyonu örneğinde Milli Mücadele’nin ikili diplomasi boyutu. T. F. Ertan ve H. Dinçer (ed). Dördüncü uluslararası Sakarya meydan muharebesi ve Haymana sempozyumu (11-12 Eylül 2019) (ss.347-366). Ankara: Ankara Üniversitesi Yayını.
• Balkaya, İ. S. (2003). Büyük taarruz öncesi İngiltere nezdinde barış girişimleri ve Türk bağımsızlık mücadelesinin Avrupa kamuoyuna duyurulması. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 19(57), ss. 1115-1131.
• Balkaya, İ. S. (2005). Ali Fethi Okyar (29 Nisan 1880-7 Mayıs 1943). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Bayur, Y. H. (1973). Türkiye devletinin dış siyasası. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Baytok, T. (1970). İngiliz kaynaklarından Türk kurtuluş savaşı. Ankara: Başnur Matbaası.
• Birinci, A. (2018), Tarihin kara kitabı. İstanbul: Kopernik.
• Borak, S. (1990). Mustafa Kemal Büyük Taarruz gününü bütün dünyadan nasıl gizli tuttu?, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi. 6(17), ss. 381-390.
• Churchill, W.S. (1929). The world crises: the aftermath. London: Thorntorn Butterworld Litimed.
• Cebesoy, A. F. (2002). Siyasî hâtıralar Büyük Zafer’den Lozan’a, cilt 1. (O. S. Kocahanoğlu, yay. haz.) İstanbul: Temel Yayınları.
• Çufalı, M. (1999). Çanakkale Krizi ve Lloyd George’un iktidardan düşmesi Eylül-Ekim 1922, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 15(45), ss. 802-803.
• Duran, T. (1985). Meclis’ten zafere Mustafa Kemal. Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, V, ss. 19-22.
• Gönlübol, M. ve Sar, C. (1982). 1919-1939 dönemi. M. Gönlübol vd. (ed). Olaylarla Türk dış politikası (ss. 1-132). Ankara: Ankara Üniversitesi SBF Yayınları.
• Gönlübol, M. ve Sar, C. (2013). Atatürk ve Türkiye’nin dış politikası (1919-1938). Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2013.
• Gürer, C. A. (2021). Atatürk’ün yaveri Cevat Abbas Gürer cepheden meclise büyük önder ile 24 yıl, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Jaeschke, G. (1989). Türk Kurtuluş Savaşı kronolojisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Jaeschke, G. (2001). Kurtuluş Savaşı ile ilgili İngiliz belgeleri III. (C. Köprülü, çev.). İstanbul: Cumhuriyet Yayınları.
• Kürkçüoğlu, Ö. (1978). Türk-İngiliz ilişkileri (1919-1926). Ankara: Ankara Üniversitesi SBF Yayınları.
• Long, W. (1923). Memories, London: Hutchinson & Co.
• Mardin, Y. (1988). Kocataş Yalısı anılarım. İstanbul: Güryay Matbaacılık.
• Morgan, K. O. (1979). Consensus and disunity: the Lloyd George coalition government 1918-1922. New York: Oxford University Press.
• Okyar, A. F. ve Şarman, K. (2016). Büyük günlerin adamı Fethi Okyar’ın hayatından kareler. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Okyar, F. (1980). Üç devirde bir adam (C. Kutay, yay. haz). İstanbul: Tercüman Yayınları.
• Okyar, O. (1985). Fethi Okyar’ın 1922 ve 1934-39 yıllarında Londra’da iki kez görevlendirilmesinin ışığında Türk-İngiliz ilişkilerinin savaş arası dönemdeki gelişimi. Türk-İngiliz İlişkileri 1583-1984 (ss. 61-64). Ankara: Başbakanlık Basın Yayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü.
• Okyar O. ve Seyitdanlıoğlu, M. (2014). Atatürk, Okyar ve çok partili Türkiye: Fethi Okyar’ın anıları. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Sarıhan, Z. (2006). Kurtuluş Savaşı günlüğü IV. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Saygı, T. (2011). İngiliz Generali Townshend ve Türkler. (yayınlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, İstanbul.
• Sonyel, S. (1991). Türk Kurtuluş Savaşı ve dış politika II, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Tansel, S. (1974). Mondros’tan Mudanya’ya kadar C. IV. Ankara: Başbakanlık Basımevi.
• Şimşir, B. (1989). İngiliz belgeleriyle Sakarya’dan İzmir’e 1921-1922. Ankara: Bilgi.
• Türkiye dış politikasında 50 Yıl: Kurtuluş Savaşımız. (1973). Ankara: T.C. Dışişleri Bakanlığı Araştırma ve Siyaset Planlama Genel Müdürlüğü.
• Uzgel, İ. ve Kürkçüoğlu, Ö. (2002). İngiltere’yle ilişkiler. B. Oran (ed). Türk dış politikası Kurtuluş Savaşı’ndan bugüne olgular, belgeler, yorumlar cilt 1: 1919-1980 (ss. 139-147). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Uzun, H. (2012). Sakarya Muharebesi sonrasında Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Batı’daki diplomatik çalışmaları. H. Uzun ve N. Aysal (ed). 90. Yıldönümünde Sakarya Zaferi ve Haymana (ss. 295-332). Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 2012.