TÜRK HALK ANLATILARINDA “BİZ-ÖTEKİ” ALGISI

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 2, 310 - 331, 31.10.2025

Mehmet Emin Bars

https://doi.org/10.31463/aicusbed.1689340

Öz

Bir toplumu tanımanın en etkili yollarından biri, onların kendileri (biz) ve başkaları (öteki) hakkındaki düşüncelerini öğrenmektir. Tarih sahnesine çıktıkları dönemden itibaren yeryüzündeki tüm toplumlar biz ve ötekiye dair algılarına göre yaşamlarını biçimlendirmişlerdir. Biz-öteki algısı hayatta kalmanın, farklı topluluklarla güvenli iletişimin temelini oluşturur. Bu algı insanın doğasından kaynaklanmaktadır. Biz-öteki algısı millî kimliğin temel kodlarını taşıyarak kültürel belleği oluşturur. Türk toplumunun biz-öteki algısı da Türk millî kimlik kodlarının korunduğu ve kültürel belleğin aktarıldığı temel yapıdır. Türk halk edebiyatı ürünleri, kültürel zenginlik ve çeşitlilik barındıran farklı edebî türlere sahiptir. Bu ürünlerin içeriğini belirleyen temel etkenlerden biri biz-öteki algısıdır. Bu çalışmada halk edebiyatı anlatılarında “biz-öteki” kavramları incelenmiştir. Değerlendirmeler daha çok birbirinden belirgin çizgilerle ayrılan üç medeniyet döneminin sosyokültürel yaşamını yansıtan mit, destan ve halk hikâyesi örnekleri üzerinden yapılmıştır. Çalışma sonucunda Türk halk edebiyatı ürünlerinde biz-öteki algısının statik değil, dinamik olduğu görülmüştür. Her toplumda genel kabul görmüş bir biz-öteki algısı yoktur. Bir toplumun biz-öteki algısı sosyokültürel değişim ve dönüşümlere bağlı olarak sürekli yenilenir. Mitlerde “biz” mutluluğu/ilahi düzeni/aydınlığı/ölümsüzlüğü, “öteki” mutsuzluğu/şeytani düzeni/karanlığı/ölümü simgeler. Destanlarda biz ve öteki daha çok renk, ırk, dil, din veya cinsiyet üzerinden tanımlansa da düşmanlaştırıcı bir bakış yoktur. Toplum içi sorunları ele alan halk hikâyelerinde ise biz ve öteki arasındaki ayırım yutucu/yok edici/büyük düşman konumundaki yabancı ötekinden yakınımızdaki ötekiye dönüşmüştür. Halk edebiyatı ürünlerinin çoğunda biz-öteki mücadelesi “biz”in üstünlüğü düşüncesine dayanır. Türk halkı bizi her zaman kazanan tarafta, ötekiyi kaybeden tarafta görmek istemiştir.

Anahtar Kelimeler

Mit , destan , halk hikâyesi , biz , öteki

“Us-Other” Perception in Turkish Folk Narratives

Öz

One of the most effective ways to get to know a society is to learn their thoughts about themselves (us) and others (the other). All communities on earth have shaped their lives according to their perceptions of us and the other since the time they first appeared on the stage of history. The perception of us-other forms the basis of survival and safe communication with different communities. This perception originates from human nature. The perception of us-other creates cultural memory by carrying the basic codes of national identity. The us-other perception of the Turkish society is the basic structure in which Turkish national identity codes are preserved and cultural memory is transferred. Turkish folk literature products have different literary genres that contain cultural richness and diversity. One of the main factors that determine the content of these products is the perception of us-other. In this study, the concepts of “us-other” in folk literature narratives were examined. The evaluations were made mostly on the basis of examples of myths, epics and folk tales that reflect the socio-cultural life of three civilization periods that are clearly separated from each other. As a result of the study, it was seen that the perception of us-other in Turkish folk literature products is not static but dynamic. There is no generally accepted perception of us-other in every society. A society’s perception of us-other is constantly renewed depending on sociocultural changes and transformations. In myths, "we" symbolizes happiness/divine order/light/immortality, and "the other" symbolizes unhappiness/evil order/darkness/death. Although in epics, we and the other are defined mostly in terms of color, race, language, religion or gender, there is no hostile view. In folk stories that address intra-societal problems, the distinction between us and the other has transformed from the foreign other, who is the engulfing/destroying/great enemy, to the nearby other. In most of the folk literature products, the us-other struggle is based on the idea of the superiority of “we”. The Turkish people have always wanted to see us on the winning side and the other on the losing side.

Anahtar Kelimeler

Myth , epic , folk tale , us , other

Kaynakça

• Akpınar, S., & Şahin, B. (2017). Orhan Pamuk romanlarında “öteki”. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 11, 330–344.
• Aksoy Sheridan, R. A. (2007). “Temel fıkraları”nda ötekileştirme boyutu. Millî Folklor, 75, 95–103.
• Aktan, C. C. (2009). Ahlak ve ahlak felsefesine giriş. Hukuk ve İktisat Araştırmaları Dergisi, 1, 38–59.
• Alptekin, A. B. (2005). Halk hikâyelerinin motif yapısı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Assmann, J. (2022). Kültürel bellek: Eski yüksek kültürlerde yazı, hatırlama ve politik kimlik (A. Tekin, Çev.). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Balkaya, A. (2013). Âşık Şenlik’in divanilerinde iyi-kötü antagonizmasının pedagojik ve moral söyleme dönüşmesi. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 11, 3–14.
• Bang, W., & Rahmeti, R. (1988). Oğuz Kağan destanı (M. Ergin, Haz.). İstanbul: Hülbe Yayınları.
• Bascom, W. R. (2010). Folklorun dört işlevi (F. Çalış, Çev.). M. Ö. Oğuz & S. Gürçayır (Yay. haz.), Halkbiliminde kuramlar ve yaklaşımlar 2 içinde (s. 71–86). Ankara: Geleneksel Yayınları.
• Başgöz, İ. (1986). Türk halk edebiyatında protesto geleneği. Folklor yazıları içinde (s. 181–191). İstanbul: Adam Yayınları.
• Bayat, F. (2006). Oğuz destan dünyası: Oğuznamelerin tarihî, mitolojik kökenleri ve teşekkülü. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Boratav, P. N. (2002). Halk hikâyeleri ve halk hikâyeciliği (M. S. Koz, Yay. haz.). İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
• Ergin, M. (1997). Dede Korkut kitabı I: Giriş-metin-faksimile. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gümüş, İ. (2021). Gölgedeki mit: Karagöz’de olağanüstü varlıklar. Çeşm-i Cihan, 8(2), 82–89.
• Habermas, J. (2012). “Öteki” olmak, “öteki”yle yaşamak (İ. Aka, Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Hirik, E. (2018). Söz edimleri kuramı bağlamında atasözleri-deyimlerde toplum/topluluk adları ve duygu değerleri. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 24, 158–177.
• Kaşgarlı Mahmud. (2020). Divanu Lugati’t-Türk: Giriş, metin, çeviri, notlar, dizin (A. B. Ercilasun & Z. Akkoyunlu, Haz.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kearney, R. (2012). Yabancılar, tanrılar ve canavarlar: Ötekiliği yorumlamak (B. Özkul, Çev.). İstanbul: Metis Yayınları.
• Kerem ile Aslı. (2006). (İ. Öztürk, Haz.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Kundakçı, F. S. (2013). Heteroseksizm ve ötekileştirme eleştirisi. Liberal Düşünce, 71, 65–79.
• Lévi-Strauss, C. (1997). Irk, tarih ve kültür. İstanbul: Metis Yayınları. https://www.academia.edu/40285815/Claude_Levi_Strauss_Irk_Tarih_ve_Kultur20190908_81030_1pypwyv
• Nahya, Z. N. (2011). İmgeler ve ötekileştirme: Cadılar, yerliler, Avrupalılar. Atılım Sosyal Bilimler Dergisi, 1, 27–38.
• Ögel, B. (1998). Türk mitolojisi 1: Kaynakları ve açıklamaları ile destanlar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Roux, J.-P. (2013). Türklerin tarihi: Pasifik’ten Akdeniz’e 2000 yıl (A. Kazancıgil & L. Arslan-Özcan, Çev.). İstanbul: Kabalcı Kitabevi.
• Schnapper, D. (2005). Sosyoloji düşüncesinin özünde öteki ile ilişki (A. Sönmezay, Çev.). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Tekin, T. (2010). Orhon yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Togan, Z. V. (1972). Oğuz destanı: Reşideddin Oğuznamesi, tercüme ve tahlili. İstanbul: Ahmet Sait Matbaası.
• Uçar, A. (2005). İngiliz-Fransız-Alman sözel anlatı kalıbındaki fıkralar ve “etnik” mizah. Millî Folklor, 67, 102–108.
• URL-1: https://sozluk.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 10.03.2025).
• URL-2: Öksüz, İ. “Sosyoloji de psikoloji de artık deneyle”. 06.04.2025 tarihli Karar Gazetesi. (https://www.karar.com/yazarlar/iskender-oksuz/sosyoloji-de-psikoloji-de-artik-deneyle-1603448, Erişim Tarihi: 07.04.2025).
• URL-3: Öksüz, İ. “Biz”. 25.04.2025 tarihli Karar Gazetesi. (https://www.karar.com/yazarlar/iskender-oksuz/biz-1603663, Erişim Tarihi: 25.04.2025).
• Yücel Çetin, A. (2019). Kutadgu Bilig’de sosyal değerler bağlamında temel karşıtlıklar: İyi–kötü. R. Özyürek vd. (Ed.), XIV. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı Bildirileri Kitabı (s. 85–95). 26–27 Eylül 2019, Bakü, Azerbaycan.