Mehmed (Çaylak) Tevfik’in İki Gelin Odası Adlı Eserinin Halk Kültürü Unsurları Açısından Değerlendirmesi

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 1, 564 - 581, 20.03.2025

Serap Tanyıldız

https://doi.org/10.34083/akaded.1623231

Öz

Mehmed Tevfik, diğer adıyla Çaylak Tevfik (1843-1893) gazete-dergi yayıncılığı, tezkire yazarlığı ve folklor araştırmalarıyla öne çıkmış önemli bir kültür adamıdır. Yazar, özellikle İstanbul başta olmak üzere ülkenin birçok şehrinde bulunmuş; unutulmaya yüz tutmuş bazı âdetleri eserleriyle kaydetme çabasında olmuştur. Mehmed Tevfik’in mizahî metin yazarlığı da bilinmektedir. İncelemeye konu olan İki Gelin Odası adlı eseri de on dokuzuncu yüzyıl İstanbul’undaki birtakım kültürel unsurların kayda alındığı önemli bir kaynaktır. Yazarın birbiriyle bağlantılı birkaç hikâyeyi birleştirerek oluşturduğu bu eser, o zamanın düğün âdetlerini, konaklardaki yaşamı, insanlar arasındaki iletişimi, idari ve ilmi yapıyı ve konaktan sokağa taşan sosyal manzarayı detaylı tasvirlerle okura yansıtır. Eser, sonu ölümle biten trajik bir hikâyeyi konu edinir. Birbiriyle ilintili üç bölümden oluşan eser bir dram romanı sayılabilir. Buna rağmen dönemin halk kültürü unsurlarını etraflıca işleyen önemli bir kaynak olması yönüyle değer taşımaktadır. Eserin Latin alfabeli baskısı olmadığı için örnek metinlerin alıntılanmasında 1301 tarihli eski yazılı matbu nüsha esas alınmıştır. Bu çalışmada yazarın İki Gelin Odası’nda bazı vurgularla öne çıkardığı halk kültürü unsurları tespit edilip değerlendirilmeye çalışılmıştır. Bu çerçevede eski yazılı metin baştan sona okunmuş, tespit edilen unsurlar muhteva esasına göre tasnif edilmiştir. Bununla birlikte yazarın halk kültürüne ilişkin diğer eserleri de gözden geçirilmiştir. Elde edilen bulgulara göre eserdeki halk kültürü unsurları evlilikle ilgili uygulamalar, batıl inanışlar, ölümle ilgili uygulamalar ve kalıplaşmış söz varlığı gibi başlıklar altında tasnif edilerek değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türk Halk Edebiyatı, Mehmed Tevfik, Çaylak Tevfik, İki Gelin Odası, halk kültürü unsurları.

An Evaluation of Mehmed (Çaylak) Tevfik’s Work Titled İki Gelin Odası in Terms of Folk Culture Elements

Öz

Mehmed Tevfik, also known as Çaylak Tevfik (1843–1893), was a significant cultural figure who stood out for his newspaper and magazine publishing, tezkire (biographical anthology) writing, and folklore research. The author visited many cities in the country, primarily Istanbul, and strived to document various customs that were on the verge of being forgotten through his works. It is also known that Mehmed Tevfik was a writer of humorous texts. The work under examination here, İki Gelin Odası, serves as an important source documenting certain cultural elements in nineteenth-century Istanbul. By combining several interlinked stories, the author provides detailed portrayals of the wedding traditions of that era, life in grand residences (konaks), communication between people, administrative and scholarly structures, and the social panorama extending from these residences to the streets. The work focuses on a tragic story ending with death. Comprising three interconnected sections, it can be considered a dramatic novel. Nevertheless, it remains a significant resource due to its thorough exploration of the folk culture elements of its period. Since there is no edition of the work in the Latin alphabet, a printed old-script copy from 1301 was used as the basis for citing sample texts. In this study, the folk culture elements that the author highlights through specific emphases in İki Gelin Odası have been identified and evaluated. Accordingly, the old-script text was read in its entirety, and the elements identified were classified based on their content. Additionally, the author’s other works related to folk culture were also reviewed. Based on the findings, the folk culture elements in the work are categorized and evaluated under headings such as marriage-related practices, superstitions, death-related practices, and set expressions.

Anahtar Kelimeler

Turkish Folk Literature, Mehmed Tevfik, Çaylak Tevfik, İki Gelin Odası, folk culture elements.

Kaynakça

• Akbayar, N. (1991). Mehmed Tevfik-İstanbul’da bir sene. İletişim Yayınları.
• Akün, Ö. F. (1993). Çaylak Tevfik. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8, 240-244.
• Alsan Sayın Ş. (2022). Türk kültüründe ölüm olgusu ve ölüm sonrası ritüelleri. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 15(37), 179-196.
• Arslan, M. (1999). Türk edebiyatında manzum surnameler. Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Bekki, S. (2004). Türk halk anlatılarında ölüm ruhu motifi. Millî Folklor, 62, 53-66.
• Beyaz, D. (2018). Türk kültüründe cinler, [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Kocaeli Üniversitesi.
• Boratav, P. N. (1984). 100 soruda Türk folkloru. Gerçek Yayınevi.
• Boratav, P. N. (2002). Halk hikâyeleri ve halk hikâyeciliği. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Çobanoğlu, Ö. (2003). Türk halk kültüründe memoratlar ve halk inançları. Akçağ Yayınları.
• Çobanoğlu, Ö. (2004). Türk dünyası ortak atasözleri sözlüğü. Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Çilli, Ö. (2023). Osmanlı’da eğlence (İstanbul’un sosyal ve kültürel hayatından manzaralar). İletişim Yayınları.
• Dinç, A. (2018). Tanzimat dönemi Türk dramatik edebiyatı terimleri üzerine. Teke Dergisi, 7(1), 176-182.
• Duvarcı, A. (2005). Türklerde tabiat üstü varlıklar ve bunlarla ilgili kabuller, inanmalar, uygulamalar. Bilig, 32, 125-144.
• Er, F. D. (2021). Kültürel bir geleneği hatırlamak: bir geçiş töreni olarak yüz yazmak ve yüz yazısı üzerine. Folklor Akademi Dergisi. 4(3), 464-481.
• Ergun, P. (2013). Türk kültüründe ölümle ilgili bazı terimler. Millî Folklor, 100, 134-148.
• Faroqhi, S. (2005). Osmanlı kültürü ve gündelik yaşam: ortaçağdan yirminci yüzyıla, (Çev: Elif Kılıç). Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Gökdayı, H. (2008). Türkçede kalıp sözler. Bilig, 44, 89-110.
• Gözelce Küçükyıldız, D. (2022). Türkiye sahası efsane ve memoratlarında cin tasavvuru. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 30, 719-757.
• İnalcık, H. (2010), Has-bağçede ‘ayş u tarab: nedîmler, şâirler, mutribler. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Kutlar Oğuz, F. S. (2020). Tevfik, Mehmed, Çaylak Tevfik, Çopur Tevfik, Mehmed Tevfik-i Dehlevi. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/tevfik-mehmed-tevfik-caylak-tevfik. (Erişim Tarihi: 06.03.2025).
• Meç, T. (2022). İki Gelin Odası (Mehmed Tevfîk). Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/iki-gelin-odasi-mehmed-tevfik. (Erişim Tarihi: 06.03.2025).
• Mehmed Tevfik (1301). İki gelin odası. Mahmud Bey Matbaası.
• Nutku, Ö. (2006). Nahil. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 32, 299-300.
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü II. Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Önal, M. N. (2019). Evlenme âdetlerinin Türk kültüründeki yeri. E. Gürsoy Naskali-A. (Ed.). Gelin kitabı içinde, (s. 235-277). Kitabevi Yayınları.
• Öngen Corsini, D. E. (2013). Osmanlı saray şenliklerinden günümüze bir kültür ürünü: nahıl. Yedi: Sanat, Tasarım ve Bilim Dergisi, 10, 49-57.
• Özdemir, C. (2015). Bir kültür unsuru olarak âşık edebiyatında kalıp sözler. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8(38), 286-294.
• Özdemir, N. (2021). Türk eğlence kültürü. Akademi Kültür Yayınları.
• Şişman, B. (2017). Türk kültüründe evlilik (geleneğin son yüzyılı-Samsun örneği). Kurgan Edebiyat Yayınları.
• Tanpınar, A. H. (2003). 19uncu asır Türk edebiyatı tarihi, Çağlayan Kitabevi.
• Timur, K. (2022). Jön Türk-Ahmet Mithat Efendi. Tema Yayınları
• Yıldırım, D. (1991). Folklor ve çağdaş kültür modelimiz üzerine görüş ve düşünceler. Millî Folklor, 2(12), 15-17.
• Yildirim, H. E. (2013). Folklorcu kimliğiyle Mehmet Tevfik Çaylak-eserleri üzerine bir araştırma. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Kafkas Üniversitesi.