Inward-Opening Windows and the Language Closing In: “Aşk-ı Memnu” as the Monad of the Edebiyat-ı Cedide

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 3, 1748 - 1771, 23.11.2025

Ahmet Ferhat Özkan

https://doi.org/10.34083/akaded.1702929

Öz

In his Monadology, G. W. Leibniz defined the smallest entity that represents a microcosm of the entirety as a “monad”. Monad, characterized by its lack of windows and indivisibility, compels the separation between “inside” and “outside”. Although originally a metaphysical concept, this term became applicable to sociological explanations through Gabriel de Tarde and was further contextualized by Gilles Deleuze. The first part of the study examines the windows of Aşk-ı Memnu, revealing that the windows embody a significance that reinforces this monadic closure. The windows do not open to nature or to the external world, but rather to the internal realms of the characters. The observation prompts a subsequent inquiry into the language and stylistic preference of Edebiyat-ı Cedide. According to Deleuze, a “fold” is essential for differentiating between the “inside” and the “outside”. Halit Ziya's realist perspective, the oppression of Istibdat, and cultural disjunction generate conflicting tensions. The juncture at which the conflicting pressures of the inside and outside are experienced is language, thus the language and stylicstic preferences in Edebiyat-ı Cedide transcends mere aesthetic choice. This study examines the fictional windows of Aşk-ı Memnu and subsequently seeks to provide a monadic elucidation of the psychodynamics of Edebiyat-ı Cedide, grounded in socio-cultural facts and the perspectives of Edebiyat-ı Cedide members on language and style.

Anahtar Kelimeler

Modern Turkish Literature , Edebiyat-ı Cedide movement , Aşk-ı Memnu , monad , fold

Etik Beyan

Ethical principles were followed during the preparation of this study / Article does not require an Ethics Committee Approval

Destekleyen Kurum

-

Teşekkür

-

İçeri Açılan Pencereler ve İçeri Kapatan Dil: Edebiyat-ı Cedide’nin Monadı Olarak "Aşk-ı Memnu"

Öz

G.W. Leibniz töz anlayışını açıkladığı Monadoloji’de bir bütünün mikrokozmosu hâline gelebilen en küçük parçayı “monad” olarak kavramsallaştırmıştır. Penceresiz oluşu ve bölünemezliğiyle içeri/dışarı ayrımını zorunlu kılan “monad”, bir metafizik terim olmasına rağmen Gabriel de Tarde ile sosyolojik izahlar için uygun hâle gelmiş ve Gilles Deleuze’ün görüşleriyle bağlamını genişletmiştir. Kapalı bir mekânda geçen Aşk-ı Memnu ise toplumsal sorunlardan yalıtılmışlığı ve pencerelerinin niteliğiyle monadik bir okuma için elverişli bir yapıya sahiptir. Bu çalışmanın ilk bölümünde Aşk-ı Memnu’nun pencerelerine odaklanılmış ve böylece romandaki pencerelerin bu kapanmayı destekleyen bir anlam kazandığı tespit edilmiştir: Pencereler doğaya/dünyaya değil, karakterlerin iç dünyalarına açılır. Bu gözlem, Edebiyat-ı Cedide’nin dil tercihine dair ikinci bir sorgulamayı da beraberinde getirir. Nitekim “içeri”, varoluşu gereği “dışarı”yı da mecbur kılar ve Deleuze’e göre bu ikisi arasındaki ayrımı sağlayan bir “kıvrım” gerekir. Halit Ziya’nın realist tutumu ile İstibdat baskısı ve kültürel kopuş, karşıt yönlü baskılar oluşturur. İçeri ve dışarı arasındaki bu iki baskının hissedildiği ayrım noktası ise dildir ve Edebiyat-ı Cedide’nin lisan tercihi estetik bir tercihten fazlasını ifade eder. Bu nedenle, öncelikle Aşk-ı Memnu’nun pencerelerine odaklanan bu çalışma, sonrasında Edebiyat-ı Cedide’nin psikodinamiği, sosyo-kültürel veriler ve Edebiyat-ı Cedide mensuplarının lisana dair görüşlerinden hareketle Aşk-ı Memnu’ya dair monadik bir açıklama denemesi sunmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Yeni Türk Edebiyatı , Edebiyat-ı Cedide , Aşk-ı Memnu , monad

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde etik ilkelere uyulmuştur. / Makale, Etik Kurul Belgesi gerektirmemektedir

Destekleyen Kurum

-

Teşekkür

-

Kaynakça

• Ahmet Mithat. (2018). Ahbar-ı asara tamim-i enzar. Dergâh.
• Akay, H. (1998). Servet-i Fünun şiir estetiği. Kitabevi.
• Akdik, H. M. (2018). Modern Türk edebiyatında tabiat algısı: Servet-i Fünun dönemi (1896-1901) [Doktora tezi]. Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Akyüz, K. (1999). Modern Türk edebiyatının ana çizgileri I (1860-1923). İnkılap.
• Andı, F. (2007). Saray karşısında Tevfik Fikret. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 37, 1-21.
• Baker, U. (2013). Tarde sosyolojisi. Ö. Doğan (Çev.) Monadoloji ve sosyoloji içinde (s. 5-19). Minör.
• Beyatlı, Y. K. (1970). Üç Tepe. Eğil Dağlar içinde (s. 316–322). Millî Eğitim Bakanlığı.
• Bilgegil, Z. (1986). Halit Ziya Uşaklıgil’in Aşk-ı Memnu romanında üslup çalışması [Doktora Tezi]. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Cenap Şahabettin. (2011). Yeni tabirat. İ. Enginün & Z. Kerman (Haz.) Yeni Türk Edebiyatı Metinleri 3 içinde (s. 500–504). Dergâh.
• Cevizci, A. (1999). Felsefe sözlüğü. Paradigma.
• Çıkla, S. (2004). Kültür değişmeleri ve Servet-i Fünun. Akçağ.
• Collingwood, R. G. (2011). Kısaca sanat felsefesi (T. Kabadayı, Çev.) BilgeSu.
• de Tarde, G. (2013). Monadoloji ve sosyoloji (Ö. Doğan, Çev.) Minör.
• Deleuze, G. (2006). Kıvrım: Leibniz ve barok (H. Yücefer, Çev.) Bağlam.
• Durgun, H. (2015). Ahmet Mithat Efendi ve edebiyat. Dergâh.
• Engin, E. (2020). İki teori, iki pratik ya da olağanüstü olağana karşı. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 18, 115–123. doi.org/10.29000/rumelide.705537
• Enginün, İ. (2020). Yeni Türk edebiyatı: Tanzimat’tan Cumhuriyet’e. Dergâh.
• Ezik, A. (2021). Halit Ziya Uşaklıgil’in romanlarında kapılar, pencereler ve can sıkıntısı [Yüksek Lisans Tezi]. Mimar Sinan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gökçek, F. (2014). Bir tartışmanın hikâyesi: Dekadanlar. Dergâh.
• Gökşen, E. (2024). Uşakîzade Halit Ziya Beyefendi’de bir gün. E. Gökşen (Haz.), Edebiyatımız Ne Hâlde: Röportajlar, Konuşmalar, Anketler içinde (s. 47-64). VakifBank Kültür.
• Gürbüz, Z. (2021). Madam Bovary, duyguların toplumsallığı ve “Oyunbozan” Emma. Feminist Tahayyul Akademik Arastirmalar Dergisi, 2, 66–96. https://doi.org/10.57193/FeminTa.2021.066
• Hisar, A. Ş. (1969). Ahmet Haşim. Varlık.
• İleri, S. (2011). Aşk-ı Memnu ya da uzun bir kışın siyah günleri. Kamelyasız Kadınlar içinde (s. 151-244). Everest.
• İlhan, A. (1993). Hangi edebiyat. Bilgi.
• Kaplan, M. (1998). Tevfik Fikret. Dergâh.
• Kerman, Z. (2008). Uşaklıgil’in romanlarında batılı yaşayış. Dergâh.
• Kıvılcımlı, H. (2008). Edebiyat-ı Cedide’nin otopsisi. Sosyal İnsan.
• Koçak, O. (1996). Kaptırılmış ideal: Mai ve Siyah üzerine psikanalitik bir deneme. Toplum ve Bilim, 70, 94–150.
• Latour, B. (2007). Tarde ve toplumsalın sonu. Tesmeralsekdiz, 3, 34–49.
• Leibniz, G. W. (2020). Monadoloji (D. Çetinkasap, Çev.) Türkiye İş Bankası Kültür.
• Mardin, Ş. (2013). Türk modernleşmesi. İletişim.
• Moran, B. (1976). Bihter mi Nihal mi. Birikim, 11, 7–11.
• Moran, B. (2000). Türk romanına eleştirel bir bakış 1. İletişim.
• Özkan, A.F. (2019). Türk romanında duygular (1872-1901) [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Necmettin Erbakan Üniversitesi.
• Özkan, A.F. (2021). On Dokuzuncu Yüzyıl Türk Romanında Acıma veya Merhamet Uyandıran Bir Durum Olarak Yoksulluk, Medeniyet ve Toplum Dergisi, 5(1), 48-65. https://doi.org/10.51117/metder.2021.9
• Sarı Koşak, A. (2019). Halit Ziya Hikâyelerini temaşa etmek: Manzaranın keşfiyle dışa vurulan içsellik [Yüksek Lisans Tezi]. İhsan Doğramacı Bilkent Üniveversitesi, Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Somuncuoğlu Özot, G. (2020). Bastırılmış eril otoritenin ikircikli bunalımı: Salon Köşelerinde bir istibdat dönemi anlatısı. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 20, 338–348. https://doi.org/10.29000/rumelide.791689
• Tanpınar, A. H. (1977). Edebiyat üzerine makaleler (Z. Kerman, Haz.). Dergâh.
• Tanpınar, A. H. (2008). XIX. Asır Türk edebiyatı tarihi. YKY.
• Tapie, V.-L. (2011). Barok (I. Ergüden, Çev.) Dost.
• Tarım, R. (1995). Servet-i Fünun edebi topluluğunun Yeşil Yurt özlemi. Mimar Sinan Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Dergisi, 2, 185–203.
• Tarım, R. (2001a). Aşk-ı Memnu neyi anlatır. Adam Sanat, 190, 82–85.
• Tarım, R. (2001b). Servet-i fünun romanı ve Bovarizm. Est&Non Birikimler, 1, 87–93.
• Tevfik Fikret. (2000). Tasfiye-i lisan. İ. Parlatır (Haz.), Dil ve Edebiyat Yazıları içinde (s. 144–150). TDK.
• Turna, M. (2020). Edebiyat ve psikanaliz üzerine. Medeniyet ve Toplum, 4(1), 1–17.
• Türker, E. (2024). Cenap Şahabettin’in “Dekadanlar” Bağlamındaki Yazılarında Servet-i Fünun Poetikası, RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 39, 460-472. https://doi.org/10.29000/rumelide.1471510
• Uşaklıgil, H. Z. (1994). Sanata dair (L. A. Çanaklı ve S. Ayhan, Haz.) Özgür.
• Uşaklıgil, H. Z. (2005). Nemide (B. Sağıroğlu, Haz.) Özgür.
• Uşaklıgil, H. Z. (2006). Ferdi ve şürekası (S. Öz, Haz.) Özgür.
• Uşaklıgil, H. Z. (2015a). Mai ve Siyah (E. Doğan, Haz.) Özgür.
• Uşaklıgil, H. Z. (2015b). Sefile (Ö. F. Huyugüzel, Haz.) Özgür.
• Uşaklıgil, H. Z. (2017a). Kırık hayatlar (Mehmet Said Aydın, Haz.) Everest.
• Uşaklıgil, H. Z. (2017b). Kırk yıl (A. Uçman, Haz.) YKY.
• Uşaklıgil, H. Z. (2018). Hikâye (Gülden Vicir, Haz.) Dergâh.
• Uşaklıgil, H. Z. (2020). Aşk-ı memnu (H. İnci, Haz.) YKY.
• Uysal, Z. (2014). Metruk Ev: Halit Ziya romanında modern Osmanlı bireyi. İletişim.
• Wellek, R. (1998). Edebiyat biliminde barok kayramı. (S. Yüksel, Çev.) On Dokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 1(11), 212–238.