Harezm Türkçesi Metinlerinde Organ Adları Söz Varlığı

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 3, 1903 - 1930, 23.11.2025

Serkan Cihan

https://doi.org/10.34083/akaded.1707280

Öz

Harezm Türkçesi dönemine ait yazılı metinlerin günümüze ulaşabilen örnekleri oldukça sınırlıdır. Bu sınırlılığa paralel olarak, söz konusu metinler üzerine gerçekleştirilen bilimsel çalışmalar da nicelik açısından yeterli düzeye ulaşamamıştır. Dönemin edebî ürünlerinin büyük bir kısmı dinî-felsefi içerikli olmakla birlikte, bu metinler arasında iki önemli sözlük çalışması olan Mukaddimetü’l-Edeb ve İbn-i Mühennâ Lûgati de yer almaktadır. Bu sözlüklerden özellikle Mukaddimetü’l-Edeb, Harezm Türkçesi söz varlığının tespiti ve incelenmesi bakımından temel başvuru kaynaklarından biri niteliğindedir. Bu çalışmanın konusunu teşkil eden organ adları üzerine, Harezm Türkçesi metinleri bağlamında bugüne kadar kapsamlı herhangi bir araştırma yapılmamıştır. Bu doğrultuda çalışmanın amacı, döneme ait metinlerde yer alan organ adlarını tespit ederek bu alandaki söz varlığını ortaya koymak ve değerlendirmektir. Organ adları, bir dilin temel söz varlığı içerisinde yer aldığından, bu unsurların tarihî metinlerdeki izleri dilsel gelişim açısından önem arz etmektedir. Harezm Türkçesi metinleri üzerinde yapılan taramalar sonucunda, aynı kelimenin farklı yazımları hariç tutulduğunda, 124 organ adı ve bu adlara ilişkin kelime grubu tespit edilmiştir. Bu kelime ve kelime gruplarından bir kısmı günümüze ulaşamamış, bazıları ise yalnızca döneme özgü metinlerde kullanım alanı bulmuştur. Ancak bu organ adlarından büyük çoğunluğu aynı ya da farklı biçimlerle günümüzde kullanılmaya devam etmektedir. Çalışmada, tespit edilen bu organ adları incelenecek, ilgili noktalarda etimolojik yönden değerlendirilecek, tarihî metinlerdeki kullanımları ve günümüzdeki durumları mukayeseli olarak ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Harezm Türkçesi , organ adları , söz varlığı , Orta Türkçe

The Vocabulary of Organ Names in Khwarezmian Turkish Texts

Öz

The written texts from the period of Khwarezmian Turkish that have survived to the present are very limited. In parallel with this scarcity, the scholarly work conducted on these texts has also been insufficient in terms of quantity. While the majority of literary works from this period are of a religious-philosophical nature, two significant lexicographical works, Mukaddimetü’l-Edeb and İbn-i Mühennâ Lûgati, also exist. Among these, Mukaddimetü’l-Edeb stands out as one of the primary reference sources for the identification and study of the lexicon of Khwarezmian Turkish. No comprehensive research has been conducted to date on organ names in the context of Khwarezmian Turkish texts, which forms the subject of this study. The aim of this research is to identify the organ names in texts from this period and reveal the vocabulary related to them. Organ names are considered a fundamental part of a language’s lexicon, and thus, their traces in historical texts are significant in understanding linguistic development. As a result of the scans on Khwarezmian Turkish texts conducted, 124 organ names and related word groups were identified, excluding different orthographic variants. Some of these words and word groups have become obsolete and have not survived to the present day, while others have been used exclusively in the texts from this period. However, the majority of these organ names continue to be used today in the same or different forms. In the study, these identified names will be evaluated in terms of etymology at the relevant points, their use in historical texts and their current situation will be discussed comparatively.

Anahtar Kelimeler

Khwarezmian Turkish , organ names , vocabulary , Middle Turkish

Kaynakça

• Akkuş, M. (1995). Kitab-ı gunya: İnceleme, metin, indeks, tıpkıbasım. Türk Dil Kurumu.
• Aksan, D. (2009). Her yönüyle dil, ana çizgileriyle dilbilim. Türk Dil Kurumu.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III (İndeks) (K. Eraslan, O. F. Sertkaya & N. Yüce, Eds.). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Arat, R. R. (2006). E. Ahmed B.Mahmud Yükneki Atabetü’l-hakayık. Türk Dil Kurumu.
• Ata, A. (1997). Kısasü’l-enbiyâ (Peygamber kıssaları) II: Dizin. Türk Dil Kurumu.
• Ata, A. (2014a). Çağatay Türkçesinin ilk devresi: Harezm-Altın Ordu Türkçesi. Ankara Üniversitesi Yayınları.
• Ata, A. (2014b). Dizin-sözlük. In J. Eckmann (Yay. Haz.)Tezcan & H. Zülfikar (Yay.), Nehcü’l-ferâdîs uştmaqlarınıŋ açuq yolu: Mahmud bin Ali (ss. 1-538). Türk Dil Kurumu.
• Ata, A. (2019). Karahanlı Türkçesinde ilk Kur’an tercümesi (Rylands nüshası, giriş, metin, notlar, dizin). Türk Dil Kurumu.
• Aydemir, A. (2014). Divanü Lûgati’t-Türk’te insan vücuduna ait sözcükler. International Journal of Language Academy, 2(4), 412–433.
• Başdaş, C. (2006). Türkçe organ adlarında kelime sonu -k ünsüzü ve çokluk. İlmi Araştırmalar, (21), 53–64.
• Batmaz, M. (2013). Eski Uygur Türkçesinde tıp terimleri (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Battal, A. (1997). İbn-i Mühennâ Lûgati (3. baskı). Türk Dil Kurumu.
• Caferoğlu, A. (2011). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu.
• Cihan(2021). Mukaddimetü'l-edeb (Yozgat nüshası) (Giriş, metin, notlar, sözlük-dizin) (Yayımlanmamış doktora tezi). Hacettepe Üniversitesi.
• Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Clarendon Press.
• Coşar, A. M. (2008). Bir adlandırma öğesi olarak organ adları. Turkish Studies, 3(8), 1049–1079.
• Çakmak, C. (2019). Dîvânu Lugâti’t-Türk’te vücut ve organ adları. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 12(65), 1–13.
• Doerfer, G. (1965). Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen (Cilt 2). Franz Steiner.
• Doğan, A. T. (2017). Türklerin dünyasından uzaklaşan Türkçe tıp terimleri: Eski Anadolu Türkçesinden Türkiye Türkçesine. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (42), 37–57.
• Doğan, L. (2005). Türk dilinde organ adları üzerine bir inceleme: Ana ve ara temel kelimeler. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7(1), 141–163.
• Ercilasun, A. B., & Akkoyunlu, Z. (2018). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk: Giriş, metin, çeviri, notlar, dizin. Türk Dil Kurumu.
• Eren, H. (1999). Türk dilinin etimoloji sözlüğü. Bizim Büro Basım Evi.
• Ergin, M. (2009). Dede Korkut Kitabı II: İndeks, gramer (4. baskı). Türk Dil Kurumu.
• Gabain, A. V. (2007). Eski Türkçenin grameri (M. Akalın, Çev.). Türk Dil Kurumu.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözlüklerin köken bilgisi sözlüğü. Türk Dil Kurumu.
• Gümüşatam, G. (2009). Eski Anadolu Türkçesi eserlerinden Tertîb-i Muʿālece’deki organ adlı tıp terimleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 57(1), 25–50.
• Güven, M. (2009). Eski Anadolu Türkçesiyle yazılmış tıp yazmalarındaki Türkçe organ adları üzerine bir inceleme. Türklük Bilimi Araştırmaları, (26), 109–141.
• Hacıeminoğlu, N. (2000). Kutb’un Husrev ü Şirin’i ve dil hususiyetleri. Türk Dil Kurumu.
• Işık, U. (2016). Karahanlı Türkçesinde tıp terimleri (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kurt, B. (2017). Yazıtlardan günümüze organ adları ve bunların Türkiye Türkçesi ağızlarına yansımaları. Dede Korkut Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, (11), 161–184.
• Kütükçü, N. K. (2018). Kitâb-ı Kânûnçe’de geçen organ adları. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (67), 1–20.
• Poyraz, E. (2020). Codex Cumanicus’ta organ ve vücut salgıları adları. Turkophone, (7), 18–33.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Lexica Societatis Fenno-Ugricae 17.
• Sağol, G. (1993). Harezm Türkçesi Satır Arası Kur’an Tercümesi: Giriş, metin, sözlük (Yayımlanmamış doktora tezi). Marmara Üniversitesi.
• Şimşek, Y. (2019). Harezm Türkçesi Kur’ân tercümesi (Meşhed nüs. [293 No.], giriş, metin, dizin) (Cilt 2). Akçağ Yayınları.
• Tekin, T. (2003). Makaleler 1 (Haz. E. Yılmaz & N. Demir). Grafiker Yayınları.
• Tekin, T. (2014). Orhon yazıtları. Türk Dil Kurumu.
• Tietze, A. (2016a). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı (Cilt 1: A–B) (S. Tezcan, Ed.). Türkiye Bilimler Akademisi.
• Tietze, A. (2016b). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı (Cilt 2: C–E) (S. Tezcan, Ed.). Türkiye Bilimler Akademisi.
• Tietze, A. (2018). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı (Cilt 6: O–R) (N. Demir & E. Yılmaz, Eds.). Türkiye Bilimler Akademisi.
• Tietze, A. (2019). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı (Cilt 9: Y–Z) (N. Demir & E. Yılmaz, Eds.). Türkiye Bilimler Akademisi.
• Toparlı, R., & Argunşah, M. (2008). Mu’înü’l-Mürîd. Türk Dil Kurumu.
• Toparlı, R., Vural, H., & Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu.
• Tor, G. (1982). Anadolu ağızlarında organ adları (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi.
• Tufar, N. (2010). Türk dilinde meronimi: Organ adları (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Türk Dil Kurumu. (2009). Derleme sözlüğü. Türk Dil Kurumu.
• Türk Dil Kurumu. (2019). Tarama sözlüğü. Türk Dil Kurumu.
• Türk Dil Kurumu. (2023). Türkçe sözlük. Türk Dil Kurumu.
• Türk Dil Kurumu. (2025). Derleme Sözlüğü. https://sozluk.gov.tr.
• Türkmen(2006). Eski Anadolu Türkçesinde tıp terimleri (Yayımlanmamış doktora tezi). Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yüce, N. (1993). Mukaddimetü'l-edeb: Hârizm Türkçesi ile tercümeli Şuşter nüshası. Türk Dil Kurumu.