Özbek Edebiyatında Yer Alan “Nevâî” Konulu Romanlar Üzerine Ünvan Grupları Bağlamında Bir Karşılaştırma

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 3, 2066 - 2090, 23.11.2025

Sema Eynel

https://doi.org/10.34083/akaded.1707635

Öz

Nevâî, Özbek edebiyatında millî kimlik ve kültürel hafızanın simge ismidir. Yaşanan siyasî, sosyal, kültürel değişim ve gelişimlerde, yazarların halkı öz değerlere yönlendirmede başvurduğu temel kişilik de yine Nevâî olmuştur. Musa Taşmuhammedoğlu Aybek ve İsacan Sultan’ın Nevâî’yi konu alan romanları, söz konusu düşüncenin aynası niteliğindedir. Sovyet ve bağımsızlık döneminin iki yazarı ele aldıkları eserlerle, döneminin ideolojik sınırları içerisinde, halkı bilinçlendirmeye çalışmışlardır. Yaşadıkları dönemin etkisinin romanın yapısı, karakterleri, gerçeklik ve kurgu ögelerinde açıkça hissettirmektedir. Roman yazarları eserleriyle Nevâî’yi zamanlar üstü mesaj taşıyan bir güç haline getirseler de romanlardaki karakterlere ait ünvanların yazıldığı döneme ait izler taşır. Bu bakımdan çalışmanın kapsam sınırını söz konusu iki eser oluşturmaktadır. Çalışmada eserlerde yer alan ünvanlar, doküman analizi yöntemiyle taranmış ve ünvanların tematik sınıflandırması yapılıp karşılaştırılmıştır. Yapılan sınıflandırmada eserlerdeki ünvanlar karşılaştırmalı olarak analiz edilmiş, nitel ve nicel araştırma teknikleriyle tespit edilen veriler tablo ve grafiklere dökülerek yorumlanmıştır. Çalışmayla ünvanlar bağlamında iki eser ve eserlerin yazıldığı dönem, vermek istedikleri mesaj üzerine belirlemelerde bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Ali Şîr Nevâî , Musa Taşmuhammedoğlu Aybek , İsacan Sultan , ünvan , dönemsel karşılaştırma.

A Comparison of Novels With The Theme “Nevâî” In Uzbek Literature Within The Context of Title Groups

Öz

Navoi is a symbol of national identity and cultural memory in Uzbek literature. In the political, social and cultural changes and developments, Navoiy was again the main personality that writers used to direct the people to their core values. Oybek and İsajon Sulton's novels about Navoi are a mirror of this idea. The Soviet-era writer Musa Tashmuhammedoglu Aybek and the writer of the independence period Isacan Sultan tried to raise public awareness with their works, to the extent that the ideological boundaries of their time allowed. Although the authors of the novels turn Navoi into a force with a timeless message through their works, the titles of the characters in the novels bear traces of the period in which they were written. In this respect, these two works are within the scope of the study. In the study, the titles in the works were scanned by document analysis method, then the thematic classification of the titles was made and compared. In the classification, the titles in the works were analyzed comparatively, and the data determined by qualitative and quantitative research techniques were interpreted in tables and graphs. In the context of titles, the study has made determinations on the two works, the period in which they were written and the message they wanted to give.

Anahtar Kelimeler

Ali Şir Nevai , Oybek , İsajon Sulton , title , a periodic comparison

Kaynakça

• Adurahmonov, F., Shukurov, Sh., & Mahmudov, Q. (2008). O’zbek Tilining Tarixiy Grammatikasi Fonetika, Morfologiya va Sintaksis. O’zbekiston Faylasuflari Milly Jamiyati Nashriyoti.
• Aghabalaeı Fanıd, N. (2020). İran’ın İdari Teşkilat Sistemi. Oğuzhan Sosyal Bilimler Dergisi, 2 (2), 134-157.
• Bulak, Ş. (2021). Türkiye Türkçesinde Unvan Grubu. Universal Journal of History and Culture, 3/2, 188-208. https://doi.org/10.52613/ujhc.995942.
• Banguoğlu, T. (2015). Türkçenin Grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ediskun, H. (1996). Türk Dilbilgisi. Remzi Kitabevi.
• Eker, S. (2003). Çağdaş Türk Dili. Grafiker Yayınları.
• Emre, A. C. (1945). Türk Dilbilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergin, M. (1989). Türk Dil Bilgisi. Bayrak Yayınları.
• Ergin, M. (1997). Dede Korkut Kitabı II. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gencan, T. N. (1979). Dilbilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gökbel, A. (2019). Ansiklopedik Alevi Bektaşi Terimleri Sözlüğü. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Gültekin, M. (2013). Özbek Türkçesi Cümle Bilgisi. Bizim Büro Basımevi.
• Gültekin, M., Koraş, H., Kurbanova, M. (2019). Özbek Türkçesi. Kesit Yayınları.
• Güneş, B. (2016). Kutadgu Bilig’deki Meslek ve Unvan Adlarının Derleme Sözlüğü’ne Yansımaları. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 5/4, 1532-1543.
• G’ulomov, A. G’., & Asqarova M. A., (1965). Hozirgi O’zbek Adabiy Tili – Sintaksis. O’qituvchi Nashriyoti.
• Hatiboğlu, V. (1978). Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• İbraximova, G. (2024). XIV-XV Asrlarda Xorazmdagi Boshqaruv Tizimiga Oid Mansablar. İnnovatsiya ve Taraqqiyot, İlmiy-metodik, ijtimoiy, ma’naviy-ma’rifiy Jurnal, 4, 12-15.
• Karaağaç, G. (2013). Türkçenin Dil Bilgisi. Akçağ Yayınları.
• Karahan, L. (2013). Türkçede Söz Dizimi-Cümle Tahlilleri. Akçağ Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2003). Gramer Terimleri Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kubbealtı Vakfı. (t.y.). Kadı. Kubbealtı Lügatı. https://lugatim.com/s/kad%C4%B1 (Erişim: 25.06.2025)
• Kubbealtı Vakfı. (t.y.). Mühürdar. Kubbealtı Lügatı. https://lugatim.com/s/M%C3%9CH%C3%9CRDAR (Erişim: 13 Nisan 2025)
• Kubbealtı Vakfı. (t.y.). Tarhan-Tarkan. Kubbealtı Lügatı. https://lugatim.com/s/TARHAN%E2%80%93TARKAN (Erişim: 13 Nisan 2025)
• Mengliyev, B. (2018). Hozirgi O’zbek Tili. Tafakkur bo’stoni Nashriyoti.
• Ölmez, M. (2000). Dil Devrimi Sonrası Ad ve Soyadlarımız. TUBA 24/II, 108- 117.
• Paçacı, İ. (2010). Fakîr. İ. Karagöz (Ed.), Dinî Kavramlar Sözlüğü içinde (s. 170). Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Paçacı, İ. (2010). Velî. İ. Karagöz (Ed.), Dinî Kavramlar Sözlüğü içinde (s. 691). Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Rahmatullayev, Sh. (2003). O’zbek Tilining Etimologik Lug’ati II. Universitet Nashriyoti.
• Rahmatullayev, Sh. (2009). O’zbek Tilining Etimologik Lug’ati III. Universitet Nashriyoti.
• Sayfullayeva, R., Mengliyev, B., Boqiyeva, G., Qurbonova, M., Yunusova, Z., & Abuzalova, M. (2009). Hozirgi O’zbek Adabiy Tili. Fan ve Texnologiya Nashriyoti.
• Sev, G. (2006). Dede Korkut Hikâyelerinde Unvan Grupları. İlmî Araştırmalar, 21, 167-182.
• Steingass, F. (1998). A Comprehensive Persian-English Dictionary. Librairie Du Liban Publishers.
• Sulton, İ. J. (2021). Alisher Navoiy. Adabiyot Nashriyoti.
• Sulton, İ. J. (2024). Alisher Navoiy (S. Eynel, Çev.). Füyuzat Yayınları.
• Toshmuhammado’g’lu Oybek, M. (2019). Navoiy. Navro’z Nashriyot.
• Taşmuhammedoğlu Aybek, M. (1995). Nevâî. Ötüken Yayınları.
• Torun, Y. (2006). Türkçede Unvan Grupları ve Diziliş Özellikleri Üzerine. Ç.Ü Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 15/1, 361-368.