Sarılar Köyü Türkmenlerinin Lakapları Üzerine Ad Bilimsel ve Kültür Dil Bilimsel Bir İnceleme

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 3, 1931 - 1948, 23.11.2025

Sinan Yaman

https://doi.org/10.34083/akaded.1708970

Öz

Ad bilimi, alan yazınında genellikle kişi adları ve yer adları temelinde bir inceleme ortaya koysa da zamanla tüm özel adları kapsamına dâhil etmiştir. Bu inceleme alanlarından biri olan kişi ad bilimi (antroponimi), kişi adlarının ortaya çıkışı ve gelişim süreci üzerinde durmaktadır. Bu bağlamda lakaplar, ad biliminin öne çıkan araştırma konularından biridir. Lakaplar, başlangıçta halk bilimi disiplini içerisinde incelense de zamanla dil ve kültür etkileşimi neticesinde ortaya çıkan bir fenomen olduğu gözlemlenmiştir. Buna göre lakaplar, dil bilimi, halk bilimi, kültür dil bilimi, budun dil bilimi gibi farklı disiplinler için de bir kaynak oluşturmaktadır. Lakaplar ve ad biliminin diğer inceleme alanları, insanoğlunun dünyayı nasıl algıladığı ve kavramsallaştırdığı hakkında önemli ipuçları vererek bu süreçte dil, düşünce, toplum ve kültür arasındaki etkileşimin yönlerini ortaya koymada yardımcı olur. Buna göre, kişi adları özelinde lakaplar, genellikle ad bilimi çalışma sahası içerisinde görülmektedir ancak ortaya çıkan verilerin temel kaynağının toplum, kültür ve dil arasındaki ilişki neticesinde ortaya çıktığı düşünüldüğünde kültür dil bilimi disiplini de bu alanda öne çıkmaktadır. Bu araştırmada lakaplar, Nevşehir’in Sarılar köyünden görüşme yöntemiyle derlenmiştir. Sahada derlenen lakaplar, öncelikle veriliş nedenleri dikkate alınarak ad bilimi açısından; sonrasında lakapların ortaya çıkışında etkili olan sosyo-kültürel özelliklere göre ise kültür dil bilimi bağlamında ele alınmıştır. Lakapların tasnifinde Keskin’in çalışmasından (2020) yararlanılmıştır. Bu çalışmayla, lakapların sadece ad bilimi malzemesi olmadığı ve Sarılar köyünde yaşayan Türkmenlerin geleneksel dünya görüşünü yansıtan veriler olarak kültür dil bilimi araştırmalarındaki önemi ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

ad bilimi , kültür dil bilimi , lakap , Nevşehir , Sarılar Köyü , Türkmen

An Onomastic and Cultural Linguistic Study on the Nicknames of the Turcomans of Sarılar Village

Öz

Although the field of onomastics is generally analyzed on the basis of personal names and place names in the literature, it has included all proper names in its scope over time. Anthroponymy, one of these fields of study, focuses on the emergence and development process of personal names. In this context, nicknames are one of the prominent research topics of anthroponymy. Although nicknames were initially analyzed within the discipline of folklore, it has been observed that they are a phenomenon that emerged as a result of the interaction of language and culture over time. Accordingly, nicknames constitute a source for different disciplines such as linguistics, folklore, cultural linguistics, budun linguistics. Nicknames and other fields of study of the science of names provide important clues about how human beings perceive and conceptualize the world and help to reveal the aspects of the interaction between language, thought, society and culture in this process. Accordingly, nicknames, in particular personal names, are generally seen within the field of study of nomology, but considering that the main source of the data emerged as a result of the relationship between society, culture and language, the discipline of cultural linguistics also stands out in this field. In this study, nicknames were collected from Sarılar village of Nevşehir by interview method. The nicknames compiled in the field were firstly analyzed in terms of nomology by taking into account the reasons for giving them, and then in the context of cultural linguistics according to the socio-cultural characteristics that are effective in the emergence of nicknames. Keskin's study (2020) was utilized in the classification of nicknames. With this study, the importance of nicknames in cultural linguistics research has been revealed as data reflecting the traditional worldview of Turkmens living in Sarılar village.

Anahtar Kelimeler

onomastics , cultural linguistics , nickname , Nevşehir , Sarılar village , Turcomans

Kaynakça

• Abanoz, F. (2019). Bozulus Türkmenlerinden Sarılar aaşireti ve XVIII. yüzyılda Nevşehir’e iskanları. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi, 9(2), 736-756.
• Aksan, D. (1982). Her yönüyle dil ana çizgileriyle dilbilim. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Alimjanova, G. M. (2016). Karşılaştırmalı kültürdilbilim: Dil-kültür-insan. (çev. Seyhan Uçar-Şekip Aktay). Gazi Kitabevi.
• Atlı, S. (2017). Manisa’nın Demirci ilçesindeki lakaplar üzerine bir inceleme. Cumhuriyet Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 41 (1), 101-137.
• Aydın, M. (2006). Adbilim açısından Ordu ve Samsun Ağızlarındaki bazı lakaplar. Türk Dilleri Araştırmaları, 16: 25-47.
• Aydın, M. (2006). Adbilim açısından Ordu ve Samsun ağızlarındaki bazı lâkaplar. Türk Dilleri Araştırmaları, 16, 25-47.
• Balta, N. (2013). Gaziantep’te çocuklara ad verme geleneği. Folklor/Edebiyat, 19(76), 195-206.
• Boratav, P. N. (1999). 100 soruda Türk folkloru. Gerçek Yayınevi.
• Boyraz, Ş. (1998). Lakaplar konusunda bazı dikkatler ve bir yöre örneği. Türklük Bilimi Araştırmaları, VII, 107-118.
• Chobanov, M.N. (1992). Fundamentals of Azerbaijani anthroponymy: Abstract.of dis. doct. philol. sciences. (pp.28- 29). Baku. [In Russian]
• Coşar, A. M. (2003). Trabzon’da kullanılan lakaplar üzerine bir derleme/değerlendirme. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 47(1999), 26-40.
• Dujeva, M. B. (2014). Kültürdilbilimde anahtar bir Kavram: Anıştırma. (çev. O. Kozan). (Editör: Olena Kozan). Kültürdilbilim: Temel kavramlar ve sorunlar içinde (ss. 101-106). Gazi Kitabevi.
• Eroğlu, K. & Menekşe, M. (2024). Türk kültüründe lakap verme geleneğinin işlevi üzerine bir inceleme: Muğla kent merkezi örneği. S. Suyatno (Ed.), Balkan 11. Uluslararası Sosyal Bilimler Araştırmalar Kongresi içinde (s. 248-257). Academy Global Publishing House.
• Güçlü, F. (2017). Nevşehir ve yöresi lakaplar sözlüğü. Ürün Yayınları.
• Gündüz. T. (2016). Anadolu’da Türkmen aşiretler “Bozulus Türkmenleri” 1540-1640. Yeditepe Yayınları.
• Habibli, R. (2011). Ad bilimsel birimler ve sosyal etmenler. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 28, 33-38.
• İnalcık, H. (2009). Devlet-i’Aliyye Osmanlı İmparatorluğu üzerine araştırmalar-I: Klasik dönem (1302– 1306) siyasal, kurumsal ve ekonomik gelişim. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Karakulak, N. (2013). Tekirdağ ili, Muratlı ilçesi, Arzulu köyü tarla adlarının ad bilimi açısından incelenmesi. Dede Korkut Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 2(3), 1-17.
• Karataş, T. (2007), Ansiklopedik edebiyat terimleri sözlüğü. Akçağ Yayınevi.
• Keskin, A. (2020). Adbilim, kültürdilbilim ve folklor odağında Türk kültüründe lakaplar. Akçağ Yayınevi.
• Keskin, A. (2021). Adbilimi odağında lakaplar ve lakaplarla karıştırılan başlıca terim ve kavramlar. Avrasya Terim Dergisi, 9 (2): 54-62.
• Korkut, G. (2020). Türkçe Sözlük’teki Türkçe kökenli kuş adlarının ad bilimi açısından incelenmesi. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (50), 205-227. https://doi.org/10.21563/sutad.860828
• Kozan, O. (2012). Rus ve Türk gazetelerindeki haber başlıklarının kültürdilblimsel çözümlemesi. [Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi]. Gazi Üniversitesi.
• Kozan, O. (2014). Kültürdilbilim: Temel kavramlar ve sorunlar. Gazi Kitabevi.
• Maslova, V. A. (2004). Kognitivnaya lingvistika. Tetrasistems.
• Maslova, V. A. (2004). Vvedeniye v kognitivnuyu lingvistiku: Uçebniya posobiye. Flinta: Nauka.
• Menekşe, M. (2016). XIX. yüzyıl ortalarında Eskişehir kasabasında aile adları. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları (HÜTAD), (25), 141-152.
• Menekşe, M. (2019). Türk kültüründe kişi adları ve lakaplar: XIX. yüzyıl ortalarında Seyitgazi kasabasında kullanılan kişi adları ve lakaplar üzerine bir inceleme. Journal of Turkish Research Institute, (65), 303-331. https://doi.org/10.14222/Turkiyat4120
• ÖGER, A. (2014). Avanos yöresinde lakaplar ve bir soyağacı örneği. A. Öger (Ed.) Avanos Sempozyumu Bildirileri içinde, (s. 33-46). Grafiker Ofset.
• Özkan, F. (2012). Dünya görüşü öğretisi. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi(1), 11-28.
• Özkan, N. (2016). Adlandırma yöntemi olarak lakaplar ve Büyükışla’daki örnekleri. I. Uluslararası Bozok sempozyumu bildirileri kitabı içinde (180-189). https://bozoksempozyumu.bozok.edu.tr/dosya/c ilt3.pdf
• Parlak Kalkan, G. (2020). Dil bilimsel açıdan lakaplar: Kilis yöresi örneği. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (Ö8), 199-223. DOI: 10.29000/rumelide.824546.
• Sakaoğlu, S. (2001). Türk ad bilimi I Giriş. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Segizbayeva, K. K. (2014). Kazak dili dünya görüşü bağlamında “bozkır” ve “pelin” konseptleri”. (çev. S. Uçar), O. Kozan (Ed.). Kültürdilbilim: Temel kavramlar ve sorunlar içinde (144-150). Gazi Kitabevi.
• Şahin, İ. (2011). Yeradıbilimi araştırmalarında mikrotoponiminin yeri, önemi ve araştırma yöntemi: Tırnak köyü (İçel/Gülnar) örneği. Turkish Studies. 6/1, 1807-1830.
• Şahin, İ. (2013). Türkiye yeradbiliminde terim ve tür sınıflandırması sorunları. Avrasya Terim Dergisi, 1(1), 46-58.
• Şahin, İ. (2023). Adbilim. Pegem Akademi.
• Şakar, R. (2021). Onomastik ve Ruslarda kişiye ad verme gelenekleri. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (25), 374-397.
• Teliya, V. N. (1996). Russkaya frazeologiya: Semantiçeskiy, pragmatiçeskiy i lingvokul’turologiçeskiy aspektı. Moskva: Yazıki Russkoy Kul’turı.
• Tuğluk, M. E. & Özfidan, T. (2022). Batman ili köy ve bağlı yerleşim birimleri yer adları üzerine bir değerlendirme. Hikmet - Akademik Edebiyat Dergisi, 16, 464-487. https://doi.org/10.28981/hikmet.1084843.
• Türk Dil Kurumu (2009). Türkçe sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Vardar, B. (2002). Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü. Multilingual Yayınları.
• Yaman, H. (2023). Adbilim ve kültürdilbilim bağlamında lakaplar üzerine bir araştırma: Tokat-Nebiköy örneği. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 11(37), 123-141. https://doi.org/10.33692/avrasyad.1401998
• Yaman, S. & Yaman, H. (2024). Türk siyasi söyleminde lakaplar. Folklor Akademi Dergisi, 7(1), 450-464. https://doi.org/10.55666/folklor.1441239
• Yeşilöz, Z. (2013). Nevşehir lakaplarından derleme sözlüğüne katkılar. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi, 2(1), 22-27.
• Yılmaz, E. (2020). Türkmen kültüründe ad verme geleneği ve kişi adları. Dil Araştırmaları, 14(27), 211-246.
• Zaliznyak, A. A. (2002). Klyuçevıye idei Russkoy yazıkovoy kartını mira. Otoçestvennıye zapiski. 3 (4).