Gülmenin İzinde: Mizah Kuramları Bağlamında Hüzûlî’nin Hezellerinde Toplum, Güncel Olaylar ve Figürler

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 3, 1525 - 1546, 23.11.2025

Gülçiçek Akçay

https://doi.org/10.34083/akaded.1787714

Öz

Bu makale, Hüzûlî’nin hezellerinde güncel olaylar, toplumsal aksaklıklar ve bireysel zaafların klasik divan şiiri formlarında mizahi bir dille işlendiğini inceler. Çalışmanın kuramsal çerçevesi, Antik Çağ’dan bu yana mizahın kaynağı, işlevi ve toplumsal rolüne dair tartışmaları şekillendiren üç temel kuram, yani “üstünlük, uyumsuzluk ve rahatlama kuramları” üzerine kuruludur. Bu kuramların her biri, Hüzûlî’nin şiirlerinde görülen eleştirel yapıları açıklayıcı bir perspektif sunar. Makale, şairin ekonomik krizlerden akademik alışkanlıklara, medya figürlerinden toplumsal adaletsizliklere kadar uzanan geniş bir alanda eleştirel bir mizah ürettiğini; bu mizah aracılığıyla ironi, abartı, çarpık mantık ve beklenmedik bağdaştırmalar sayesinde hem zihinsel bir uyumsuzluk hissi yarattığını hem de toplumsal yapıdaki çarpıklıkları görünür kıldığını ortaya koyar. Hüzûlî’nin hezelleri, mizahın yalnızca eğlence değil, aynı zamanda bir direnç, rahatlama ve farkındalık üretme biçimi olduğunu gösterir. Böylece şair, klasik şiirin biçimsel imkânlarını çağdaş meselelerle buluşturarak, çok katmanlı, eleştirel ve estetik bir poetika ortaya koyar. Makale, Hüzûlî’nin klasik divan şiiri formlarını çağdaş bir taşlama diliyle yorumlayarak, mizahı hem estetik bir araç hem de toplumsal farkındalık üretme stratejisi olarak kullanmasını değerlendirir.

Anahtar Kelimeler

Hüzûlî , hezel , mizah , uyumsuzluk kuramı , üstünlük kuramı , rahatlama kuramı

In Pursuit of Laughter: Society, Current Events and Figures in Hüzûlî’s Hezels through the Lens of Humor Theories

Öz

This article examines how contemporary events, social dysfunctions, and individual flaws are humorously reworked within the classical forms of Hüzûlî’s hezels. The theoretical framework of the study is built upon three foundational approaches-superiority, incongruity, and relief theories-which have shaped discussions on the origins, functions, and social roles of humor since Antiquity. Each of these theories provides an explanatory perspective for the critical structures observed in Hüzûlî’s poetry. The article demonstrates that the poet produces critical humor across a wide spectrum, ranging from economic crises and academic habits to media figures and social injustices; through irony, exaggeration, distorted logic, and unexpected juxtapositions, this humor generates both a sense of cognitive incongruity and visibility of societal distortions. Hüzûlî’s hezels reveal that humor is not merely a source of amusement but also a form of resistance, relief, and awareness. In this way, the poet merges the formal possibilities of classical poetry with contemporary issues, creating a multi-layered, critical, and aesthetic poetics. The article further evaluates how Hüzûlî interprets classical divan poetry through a contemporary satirical lens, employing humor both as an aesthetic tool and as a strategy for fostering social awareness.

Anahtar Kelimeler

Hüzûlî , hezel , humor , incongruity theory , superiority theory , relief theory

Kaynakça

• Abalı, İ. (2019). Ölüme gülmek: Cumhuriyet dönemi Latin harfli Türk mezar taşı yazılarında mizah. Uluslararası Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 2(3), s.110-124.
• Abdulkadiroğlu, A. (1985). İsmail Belîğ Nuhbetü’l-Âsâr Li-Zeyli Zübdeti’l-Eş’âr. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları.
• Akçay, G. (2024). Üstünlük ve uyumsuzluk kuramlarına göre Hüzûlî'nin hezellerinde aşk, âşık, sevgili, rakip ve zahide bakış. A. Öbek (Ed.), Prof. Dr. Süreyya Beyzadeoğlu Armağanı içinde (s. 511-542). Paradigma Akademi Yayınları.
• Akün, Ö. F. (1994). Divan edebiyatı. TDV İslâm Ansiklopedisi, (9), 389-427.
• Aristoteles (1995). Retorik (M. H. Doğan, Çev.). Yapı Kredi Yayınları.
• Arı, A. ve Duranoğlu, S. (2022). Ekonomik hayatın klasik Türk şiirindeki yansımaları ve devalüasyon/enflasyon temalı bir şiir örneği. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, (29), 165–177.
• Bergson, H. (2014). Gülme (D. Çetinkasap, Çev.). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Cebeci, O. (2017). Komik edebi türler parodi, satir ve ironi. İthaki Yayınları.
• Durmuş, İ. (1998). Hezl. TDV İslâm Ansiklopedisi, (17), 304-305.
• Eagleton, T. (2019). Mizah (M. Pekdemir, Çev.). Ayrıntı Yayınları.
• Feinberg, L. (2004). Mizahın sırrı (A. Çelik, F. Koçsoy, Çev.). Milli Folklor, 16(62), 105-113.
• Freud, S. (1928). Humour. International Journal of Psychoanalysis, 9, 1–6.
• Freud, S. (1996). Espri sanatı (E. Alkan, Çev.). Toplumsal Dönüşüm Yayınları.
• Freud, S. (2012). Espriler ve bilinçdışı ile ilişkileri (E. Kapkın, Çev.). Payel Yayınevi.
• Hobbes, T. (2007). Leviathan (S. Lim, Çev.). Yapı Kredi Yayınları.
• Hüzûlî, Dîvân/Hüzûlistân.
• Kant, I. (1978). Critique of judgement (J. C. Meredith, Trans.). Oxford University Press Inc.
• Keith-Spiegel, P. (1972). Varieties of early humor theory. In The Psychology of Humor: Theoretical Perspectives and Empirical Issues. 4-13.
• Klein, A. (1999). Mizahın iyileştirici gücü ( S. Karayusuf, Çev.). Epsilon Yayınları.
• Koestler, A. (1997). Mizah yaratma eylemi (S. Kabakçıoğlu, Ö. Kabakçıoğlu, Çev.). İris Yayıncılık.
• Kortantamer, T. (2007). Temmuzda kar satmak, örnekleriyle geçmişten günümüze Türk mizahı (F. Ülken, Ş. Yalçınkaya, Haz.). Phoenix Yayınevi.
• Levend, A. S. (1970). Divan edebiyatında gülmece ve yergi (hezl ve hecv). Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 18, 37-45.
• Macit, M. (2017). Nedîm dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56214,nedim-divanipdf.pdf?0
• Morreal, J. (1997). Gülmeyi ciddiye almak (K. Aysevener, Ş. Soner, Çev.). İris Yayınları.
• Okçu, N. (2011). Şeyh Gâlib dîvânı. TDV Yayınları.
• Olgun, T. (1994). Edebiyat lügatı (K. E. Kürkçüoğlu, Haz.). Enderun Kitabevi.
• Pala, İ. (2018). Ansiklopedik divan şiiri sözlüğü. Kapı Yayınları.
• Platon (1998). Philebos (S. E. Siyavuşgil, Çev.). Yeni Gün Haber Ajansı Yayınları.
• Schopenhauer, A. (1910). Word as will and idea. V. 1. (K. B. Haldane, J. Kamp, Trans.). Paul, Trench, Trübner.
• Solak, Ö. (2019). Bir anlatım tutumu (tonality) olarak mizah ve mizahi üslubun çözümlenmesi. Türk Edebiyatında Mizah Sempozyumu 13-15 Mayıs 2016 Bildiriler Kitabı içinde (s. 755-768). TDK Yayınları. Tarlan, A. N. (1966). Ahmet Paşa divanı. Milli Eğitim Basımevi.
• Taştan, E. (2019). Nedim’in şiirlerinde vasuht tarzı aşkın izleri. Rumelide Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi., 16, 445-459. https://doi.org/10.29000/rumelide.618998
• Tosun, N. (2013). Öykümüzün kırk kapısı. Hece Yayınları.