Klasik Türk Şiirinde “Gıdâ-yı Rûh” Kavramı Çerçevesinde Ruhun Besin Kaynakları

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 3, 1418 - 1438, 23.11.2025

Aysun Sungurhan

https://doi.org/10.34083/akaded.1789051

Öz

Klasik Türk edebiyatı şairleri, biyolojik bir eylem olmasının yanı sıra kültürel bir olgu olan beslenmeye, kaleme aldıkları çeşitli edebî ürünlerde yer vermişlerdir. Ancak insanın sadece biyolojik değil ruhen de beslenmesi gerektiğinin farkındalığıyla hareket eden bu edebiyat mensupları, divanlarındaki şiirlerinde kullandıkları “gıdâ-yı rûh (kût-ı rûh, ruhun gıdâsı)” kavramıyla bu konunun önemine dikkat çekmişler; bu kavram ile birlikte çeşitli dinî, tasavvufî, edebî ve musikî terimlerini; aşk, âşık, sevgili ve sevgili ile ilgili unsurları, yeme içme kültürüne ait öğeleri anmışlardır. Klasik Türk edebiyatı şairleri şiirlerinde ruhun besin kaynağı olarak “açlık, Allah, lâhavle, lâ-ilâhe-illa’llâh, ilahî aşk, iman, Kur’ân-ı Kerîm, ramazan, hikmet, marifet, feyz; beşerî aşk, cevr ü cefâ, derd, gam; sevgili, sevgilinin güzelliği, ben, dudak, yanak; sohbet, söz, yalan, sövme; şiir, musikî, şarap, meze, çerez, kebap kokusu, şeker, ni’met, ta’âm, mâ’ide vs.” zikretmişlerdir. Bu makalede klasik Türk şiirinde “gıdâ-yı rûh (kût-ı rûh, ruhun gıdâsı)” kavramıyla birlikte anılan çeşitli dinî, tasavvufî, edebî ve musikî terimlerinden, aşk, âşık, sevgili ve yeme içmeyle ilgili unsurlardan hareketle ruhun besin kaynakları belirlenmeye çalışılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk Edebiyatı , Ruh , Gıda , Din , Tasavvuf , Aşk , Sevgili

The Sources of Nourishment for The Soul in Classical Turkish Poetry within The Framework of The Concept of “Gıdâ-yı Rûh”

Öz

The poets of Classical Turkish literature included nourishment, which is a cultural phenomenon as well as a biological act, in various literary products they wrote. However, the members of this literature, acting with the awareness that human beings need to be nourished not only biologically, but also spiritually, drew attention to the importance of this issue with the concept of “gıdâ-yı rûh (kût-ı rûh, food of the soul)” in their poems in their divans; together with this concept, they mentioned various religious, mystical, literary and musical terms; elements related to love, the lover, the beloved, and the beloved; and elements belonging to the culture of eating and drinking. In their poems, poets of classical Turkish literature mentioned “hunger, Allah, lâhavle, lâ-ilâhe-illa'llâh, divine love, faith, Kur'ân al-Kerîm, Ramadan, wisdom, marifet, feyz; human love, cruelty, distress, gloom; beloved, beauty of the beloved, mole, lips, cheek; conversation, word, lie, swearing; poetry, music, wine, appetiser, appetiser, snack, smell of kebab, sugar, blessing, ta'âm, mâ'ide, etc. “ are mentioned. This article attempts to identify the sources of nourishment for the soul, based on various religious, mystical, literary and musical terms mentioned together with the concept of “gıdâ-yı rûh (kût-ı rûh, food for the soul)” in classical Turkish poetry, as well as elements related to love, the lover, the beloved, and food and drink.

Kaynakça

• Ak, K. (2007). Osmanlı’dan günümüze Türk yemek kültüründe seramik yemek kapları [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Anadolu Üniversitesi.
• Akkuş, M. (1993). Nefî dîvânı. Akçağ Yayınları.
• Aksoyak, İ. H. (2018). Gelibolulu Mustafâ Âlî dîvânı. Erişim tarihi: 15 Ekim 2025, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/58695,gelibolulu-mustafa-ali-divanipdf.pdf?0.
• Arslan, M. (2002). Şeref Hanım dîvânı. Kitabevi.
• Avşar, Z. (2017). Revânî dîvânı. Erişim tarihi: 15 Ekim 2025, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56143,revani-divanipdf.pdf?0.
• Aydemir, Y. (2018). Ramazan Behiştî dîvânı. Erişim tarihi: 15 Ekim 2025, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56445,ramazan-behisti-divanipdf.pdf?0
• Batğı, Ö. (2017). Numân Mâhir dîvânı. 1 Erişim tarihi: 15 Ekim 2025, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56156,numan-mahir-divanipdf.pdf?0.
• Bayak, C. (2017). Sehâbî dîvânı inceleme-metin. Erişim tarihi: 15 Ekim 2025, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55746,sehabi-divanipdf.pdf?0.
• Beşirli, H. (2010). Yemek, kültür ve kimlik. Milli Folklor, 22 (87), 159-168.
• Bice, H. (2018). Hoca Ahmed Yesevî dîvân-ı hikmet. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Bilgin, A. A. (2017). Ümmî Sinan dîvânı. Erişim tarihi: 15 Ekim 2025, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55913,ummi-sinan-divanipdf.pdf?0.
• Boz, E. (2017). Hakîkî dîvânı. Erişim tarihi: 15 Ekim 2025, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55749,hakiki-divanipdf.pdf?0.
• Bozkurt, N. ve Küçükaşcı, M. S. (2003). Medine. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (28. Cilt, ss. 305-311) içinde. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Cirit, H. (2012). Vaaz. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (42. Cilt, ss. 404-407) içinde. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Çavuşoğlu, M. (1977). Yahyâ Bey-dîvan. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını.
• Çavuşoğlu, M. ve Tanyeri M. A. (2023). Hayretî-dîvan. Erişim tarihi: 15 Ekim 2025, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/118576,hayreti-divanipdf.pdf?0.
• Demir, H. (2017). Lâzikîzâde Feyzullah Nâfiz divanı. Erişim tarihi: 15 Ekim 2025, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/54126,53959lazikizade-feyzullah-nafizdivanpdfpdf.
• Devellioğlu, F. (1986). Osmanlıca Türkçe ansiklopedik lügat. Aydın Kitabevi.
• Erdoğan, M. (2017). Bursalı Rahmî dîvânı. Erişim tarihi: 15 Ekim 2025, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55910,bursali-rahmi-divanipdf.pdf?0.
• Eren, A. (2017). Mehmed Sıdkî dîvânı. Erişim tarihi: 15 Ekim 2025, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56341,mehmed-sidki-divanipdf.pdf?0.
• Erişen Yazıcı, G. (2017). Kâmî dîvânı. Erişim tarihi: 15 Ekim 2025, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55977,kami-divani-pdf.pdf?0.
• Ersoy, E. (2017). Münîrî dîvânı. Erişim tarihi: 15 Ekim 2025, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56095,muniri-divanipdf.pdf?0.
• Erünsal İ. E. (2018). Tâcizîde Ca’fer Çelebi dîvânı. Erişim tarihi: 15 Ekim 2025, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59332,taci-zade-cafer-celebi-divanipdf.pdf?0.
• Gölpınarlı, A. (1993). Gülşen-i râz-Şebüsterî. Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Günay, H. M. (2007). Ramazan. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (34. Cilt, ss. 433-435) içinde. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Harman, Ö. F. (2007). Nûh. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (33. Cilt, ss. 224-276) içinde. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• İsen, M.(2020). Usûlî dîvânı (inceleme-tenkitli metin-tıpkıbasım). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Kaplan, M. (1996). Neşâtî dîvânı. Akademi Kitabevi.
• Karaköse, S. (2017). Nev’î-zâde Atâyî dîvânı. Erişim tarihi: 15 Ekim 2025, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55734,nevi-zade-atayi-divanipdf.pdf?0.
• Kavruk, H. (2001). Şeyhülislâm Yahyâ dîvânı. Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Kaya, B. A. (2017). Azmîzâde Hâletî dîvânı. Erişim tarihi: 15 Ekim 2025, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56159,azmizade-haleti-divanipdf.pdf?0.
• Kayaalp, İ. (2019). Bahtî (Sultan I. Ahmed) divân. Erişim tarihi: 15 Ekim 2025, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/64301,bahtisultan-i-ahmed-divanipdf.pdf?0.
• Kılıç, F. (2017). Âşık Çelebi dîvânı. Erişim tarihi: 15 Ekim 2025, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55975,asik-celebi-divanipdf.pdf?0.
• Kur’ân-ı Kerîm ve açıklamalı meâli. (1993). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kurtoğlu, O. (2017). Zâtî dîvânı (gazeller dışındaki şiirler). Erişim tarihi: 15 Ekim 2025, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56164,zati-divanipdf.pdf?0.
• Kutlar Oğuz, F. S. (2017). Arpaemîni-zâde Mustafâ Sâmî dîvânı. Erişim tarihi: 15 Ekim 2025,https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56084,arpaeminizade-mustafa-sami-divanipdf.pdf?0.
• Kutluer, İ. (2018). Felsefe. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (35. Cilt, ss. 193-197) içinde. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Küçük, S. (1994). Bâkî dîvânı-tenkitli basım. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Mengi, M. (1995). Mesîhî dîvanı. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Mermer, A. (1991). Mezâkî dîvânı. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Mermer, A. (1997). Karamanlı Aynî dîvânı. Akçağ Yayınları.
• Okay, O. (1994). Edebiyat. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (10. Cilt, ss. 395-397) içinde. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Örs, D. ve Kırlangıç, H. (2015). Mesnevî-i ma’nevî Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî. 2 Cilt. Erişim tarihi: 15 Ekim 2025, http://ekitap.yek.gov.tr/urun/mesnevi-i-ma-nevi--takim-2-cilt-_590.aspx.
• Özcan N. ve Çetinkaya Y. (2020). Mûsikî. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (31. Cilt, ss. 257-261) içinde. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Öztoprak, N. (2004). Divan şiirinde güzelin saç rengi. E. Gürsoy Naskali (Ed.), Saç Kitabı. (ss. 240-261) içinde. Kitabevi.
• Öztuna, Y. (2006). Türk mûsikîsi akademik klasik Türk san’at mûsikîsi’nin ansiklopedik sözlüğü. II Cilt. Orient Yayınları.
• Pala, İ. (1989). Ansiklopedik dîvân şiiri sözlüğü. II Cilt. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Sungurhan, A. (2010). Klâsik Türk edebiyatında bir güzellik unsuru olarak ben/hâl/şâme. Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-Academıc Journal, 5(3), 177-207.
• Şavkay, T. (2000). Osmanlı mutfağı. Şekerbank Yayınları.
• Topaloğlu, B. (2010). Şûrâ sûresi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (39. Cilt, ss. 239-240) içinde. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (2005). Türkçe sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi. (1977). Dehhânî. (2. Cilt, s. 222) içinde. Dergâh Yayınları.
• Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi. (1990). Saç. (7. Cilt, ss. 390-392) içinde. Dergâh Yayınları.
• Uludağ, S. (1977). Tasavvuf terimleri sözlüğü. Marifet Yayınları.
• Uludağ, S. (2018). Tasavvuf. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (35. Cilt, ss. 192-193) içinde. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Uzun, M. İ. (1991). Edebiyat, kültür ve sanat. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (4. Cilt, ss. 18-21) içinde. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Ünver, İ. (1998). Hoca Dehhânî. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (18. Cilt, ss. 187-188) içinde. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Üst, S. (2018). Edirneli Nazmî dîvânı. Erişim tarihi: 15 Ekim 2025, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/57766,edirneli-nazmi-divanipdf.pdf?0.
• Üstüner, K. (2017). Yâver dîvânı. Erişim tarihi: 15 Ekim 2025, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-194342/yaver-divani.html.
• Yavuz, Y. Ş. (2018). Ruh. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (35. Cilt, ss. 187-192) içinde. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yenikale, A. (2017). Sünbülzâde Vehbî dîvânı. Erişim tarihi: 15 Ekim 2025, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56212,sunbulzade-vehbi-divanipdf.pdf?0.