Dilsel Boşlukların Tespiti Üzerine Yaklaşımlar: Kavramsal Bir Çerçeve

Yıl 2025, Cilt: 27 Sayı: 3, 857 - 869, 29.09.2025

Oğuz Kısa

https://doi.org/10.32709/akusosbil.1670568

Öz

Dillerin söz varlıklarının oluşumunda birçok unsur etkili olabilir. Toplumların kültürel özellikleri, eğitim düzeyi, teknolojik gelişmişlik seviyesi, dilin yapısal özellikleri, mevcut söz varlığı ögeleri ve dil kullanıcılarının anlam üretme ve anlamlandırma ihtiyaçları bu unsurlardan yalnızca birkaçıdır. Bu oluşum sürecinde dilsel boşluklar ortaya çıkabilir. Bu tür boşluklar basit bir ifadeyle, bir dilin söz varlığında kavramsal, kültürel ya da biçimbilimsel nedenlerle karşılığı bulunmayan ögelerdir. Öte yandan dilsel boşluklar, bir dilin kendi sisteminde görülebileceği gibi iki dilin karşılaştırılması yoluyla da ortaya çıkarılabilir ve “görece” ya da “olası dilsel boşluklar” şeklinde işaretlenebilir. Sözlükbilimsel ve anlambilimsel açıdan dilsel boşlukların belirlenmesi, sözlüklerin kapsamı, işlevselliği ve kültürel temsiliyeti açısından büyük önem taşımaktadır. Mevcut literatürde dilsel boşlukların tespiti konusunda farklı araştırmacılarca geliştirilen ölçütler ve yaklaşımlar genellikle birbirinden farklı teorik zeminlere dayansa da bunların geliştirilmesi gerektiği anlaşılmaktadır. Bu çalışma, dilsel boşlukların tespitinde kullanılan ölçütleri kavramsal bir çerçevede ele almayı amaçlamaktadır. Bu bağlamda, Lehrer, Fischer, Bentivogli ve Pianta, Proost, Akşehirli, Chomsky, Lyons, Fellbaum ve Allan gibi dilbilimcilerin önerdiği ölçütler analiz edilerek, söz konusu yaklaşımlar arasında kavramsal benzerlikler ve yöntemsel ayrımlar ortaya konmuştur. Sonuç olarak, dilsel boşlukların tespiti için geliştirilen ölçütlerin, farklı kuramsal yaklaşımlar barındırmakla birlikte bazı ortak değerlendirme noktalarında buluştuğu görülmüştür. Bu çalışma, özellikle karşılaştırmalı sözlük çalışmalarında ve yeni sözcüklerin sözlükselleşme sürecinde kullanılan tanılayıcı araçların sorgulanması bakımından literatüre katkı sunmayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

dilsel boşluk , dilsel ölçüt , sözlükbilim , kavramsal çerçeve , sözlükselleşme

Approaches to the Identification of Lexical Gaps: A Conceptual Framework

Öz

Various factors shape the formation of a language’s lexicon, including cultural context, educational level, technological advancement, structural features of the language, existing lexical inventory, and the communicative needs of its speakers. During this dynamic process, linguistic gaps lexical items that lack established equivalents in a given language may emerge due to conceptual, cultural, or morphological reasons. On the other hand, lexical gaps can be identified not only within the internal structure of a single language but also through cross-linguistic comparison, and may thus be marked as “relative” or “potential lexical gaps. Identifying such gaps is of particular importance for lexicography and semantics, as they directly affect the scope, functionality, and cultural representativeness of dictionaries. Although the criteria and approaches developed by different researchers for identifying lexical gaps are based on distinct theoretical grounds in the existing literature, it is evident that these frameworks require further development. This study aims to establish a conceptual framework for the identification of linguistic gaps by analyzing the criteria developed by prominent scholars such as Lehrer, Fischer, Bentivogli and Pianta, Proost, Akşehirli, Chomsky, Lyons, Fellbaum, and Allan. It examines their contributions to uncover conceptual overlaps and methodological divergences. Ultimately, the study offers a critical overview of diagnostic tools used in comparative lexicographic research and the lexicalization of new concepts, contributing to a deeper understanding of how languages structure meaning and address lexical absence.

Anahtar Kelimeler

linguistic gap , linguistic criterion , lexicography , conceptual framework , lexicalization

Kaynakça

• Akşehirli, S. (2012). Türkçede ad+ad(s)ı biçimindeki ad bileşiklerinin sözlükselleşmesi. 26. Ulusal Dilbilim Kurultayı, Isparta.
• Akşehirli, S. (2013). Türkçede ad+lı : ad+sız karşıtlık örüntüsü ve olası sözlüksel boşluklar. Dilbilim Araştırmaları Dergisi, 2013(2), 49-63.
• Akşehirli, S. (2018). Türkçede bağımlı karşıt anlamlılık. Dil Eğitimi ve Araştırmaları Dergisi, 4(1), 41-60.
• Bauer, L. (1983). English word formation (Cambridge textbooks in linguistics). Cambridge: Cambridge University Press.
• Bentivogli, L. & Pianta, E. (2000). Looking for lexical gaps. Proceedings of the Ninth Euralex International Congress, Stuttgart.
• Boz, E. (2011). Sözlük bilimi yazıları I, Ankara: Gazi Kitabevi.
• Boz, E. (2015). Kültürdilbilimsel sözlük ve Türkçe kültürdilbilimsel sözlükler üzerine. Romanya Demokrat Türk Birliği Kültürel Çok Seslilik, Dil, Kültür ve Türk Medeniyeti Konulu Uluslararası Sempozyum, Bucureşti.
• Bozkurt, F. (2017). Sözlükselleşme: Genel sözlükler için sözlük birim seçimi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Chomsky, N. (1965). Aspects of the theory of syntax. MIT Press.
• Cruse, D. A. (2000). Meaning in language: An ıntroduction to semantics and pragmatics. USA: Oxford Üniversitesi Press.
• Fellbaum, C. (1996). WordNet: Ein semantisches netz als bedeutungstheorie. In Grabowski, J. & Harras, G. & Herrmann, T. (Eds.), Bedeutung, Konzepte, Bedeutungskonzepte: Theorie und anwendung in linguistik und psychologie (pp. 211-230). Opladen: Westdeutscher Verlag.
• Fellbaum, C. (1998). Towards a representation of ıdioms in wordnet. In S. Harabagiu (Eds.), Proceedings of the Workshop on Usage of WordNet in Natural Language Processing Systems (pp. 52-57). Montreal: University of Montreal.
• Fischer, A. (1998). Lexical Gaps, Cognition and Linguistic Change. In J. Coleman, J. & J. C. Kay (Eds.), Lexicology, Semantics and Lexicography (pp. 1-18). Phıladelphıa: John Benjamins Publishing Company.
• Güncel Türkçe Elektronik Sözlük. https://sozluk.gov.tr (çevrimiçi) (Erişim tarihi: 07.04.2025).
• İlbaş, S. (2021). Türkiye Türkçesinde dilsel boşluk. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Janssen, M. (2012). Lexical gaps. In the encyclopedia of applied linguistics, Blackwell Publishing Ltd.
• Karaağaç, G. (2013). Dil bilimi terimleri sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Kısa, O. (2023). Güncel Türkçe sözlük’te sözlüksel boşluk (Türkmen Türkçesi temelinde). İstanbul: Aktif Yayınevi.
• Kolman, M. (2011). Lexical gaps in Czech as compared with English: Their ıdentification and characterization. Praha/Leden: Karlova Üniversitesi.
• Kozan, O. (2010). Çeviri sürecinde dilsel ve kültürel boşluklar. X. Uluslararası Dil, Yazın ve Deyişbilim Sempozyumu (s. 28-34). Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi.
• Lehrer, A. (1970). Notes on lexical gaps. Journal of Linguistics, 6(2), 257-261.
• Lehrer, A. (1974). Semantic fields and lexical structures. Amsterdam: North-Holland Publishing Co.
• Lyons, J. (1977). Semantics. Cambridge: Cambridge University Press.
• Marchand, H. (1960). The categories and types of present-day English word-formation. Wiesbaden: Otto-Harrasowitz.
• Proost, K. (2007). Conceptual structure in lexical items; the lexicalisation of communication concepts in English, German and Dutch. New York: John Benjamins.
• Sarı, İ. (2015). Türkçede ekleme dışı sözcük yapımı ve sözlükselleşme (Yayımlanmamış doktora tezi). Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Türkçe-İngilizce elektronik sözlük. https://tureng.com/tr/turkce-ingilizce (çevrimiçi) (Erişim tarihi: 07.04.2025).
• Türkmenistanyň Ylymlar Akademiýasy Magtymguly Adyndaky Dil we Edebiýat İnstıtuty. (2015). Türkmen diliniň düşündirişli sözlügi. Iki tomluk, Aşgabat: Ylym.