A Morphological and Semantical Analysis on the Root Word Q-D-M (ق، د، م)

Yıl 2022, Sayı: 19, 220 - 243, 30.12.2022

Halil Akçay

https://doi.org/10.18498/amailad.1151993

Cited By: 1

Öz

Words, like a living organism, are in a dynamic state which contain features such as birth, development, change and weakening. The fact that words and concepts gain new meanings according to time and space, their meanings change and undergo changes such as expansion, contraction, in fact, stand parallel with the principle of change of nature. As a matter of fact, a word used in a certain sense at a certain time can be used in another sense at another time. And it can even have an opposite meaning. In addition, many factors such as religion, thought, profession, technology have caused the words to be used to convey different meanings from their lexical ones. For example, after the divine revelation was delivered to people, most of the words stated in Qur’an were known in the period of Ignorance, but due to the semantic changes and transformations they underwent because of the context in which these word were revealed, there has become many words such as salah, savm, zakat, jihad, heaven, hell, afterlife, wajib, haram, makruh, fard that gained new terminological meanings pertaining to Religion. In the ongoing process, there were also concepts that are termed in different Islamic sciences after Qur’an within the scope of Qur’an studies. According to that, in this study, the concept and semantic adventure of ḳ-d-m rooted words, which form the root letters of Almighty Allah’s name al-Muḳaddim and the adjective al-Ḳıdem are discussed while the linguistic and historical semantics are explored. After revealing the etymological, morphological, lexical and terminological meanings of the words derived from this root word, their usage in the Ignorance and Islamic periods, the terminology in Islamic sciences and in certain fields today were analyzed chronologically. The meanings that these words point to and acquired in the Qur’an and hadiths during the revelation period were examined. Firstly dictionaries, poetry divans of the Ignorance period, poetry magazines, works focusing on Arabic proverbs, and secondly the basic sources of other Islamic sciences, especially tafsir and hadith sources, were scanned to approach q-d-m rooted words. The basic meanings of the words derived from the root word, the meanings they gained according to periods and sciences, and the meaning changes they underwent were revealed. It has been observed that ḳ-d-m rooted terms used in many branches of science, from music to rhetoric, from logic to Islamic law, sometimes expanded and sometimes collapsed into new meanings different from their lexical meaning. This study is important in terms of seeing both the meaning of the word in periods and the different meanings it has acquired in various sciences. At the end of the study, it was seen that the main meanings of the root word ḳ-d-m are “to come, to move forward, foot and the old". With different derivatives of the root, it has been determined that this word has many meanings such as "to come first, to advance, to advance, to be brave, to leap forward, to arrive, to reach, to be present, to come, to tend, to mean, to wear out, to stay out of date, to go over a long time, to present, to offer, to offer, to bring forward, to put forward, to advance, to advance”. Again, one of the results obtained in the study is that ḳ-d-m rooted words in Qur’an are used generally within the framework of their lexical meaning. However, it has been understood that some words are given different meanings depending on the context. Because it is attributed to Allah, al-Muḳaddim, one of the names of Allah, has gained more extensive and essential meanings such as “putting forward the thing that should be put forward, according to Allah's own will and choice, by law or de facto, bringing beings closer to Himself, and giving lofty ranks”. The word “kidem” from the same root is used as an attribute of Allah. Again, when it is used as an attribute of Allah, there is an expansion in the meaning of the word and it gains a meaning as “Allah’s existence has no beginning and exists without the need for anyone else”. It is revealed that the compound formed by the root ḳ-d-m with other words also reveals terms in various fields apart from its lexical meaning. As a matter of fact, "Muḳaddime" is used both for “the first pages of the book, which give summary information about the content, purpose of writing, style, preface, and introduction” and for each of the propositions from which conclusions are drawn in the qiyas in logic.

Anahtar Kelimeler

Arabic, Semantic, Q-d-m Root, Qur’an, al-Muqaddim, al-Qidem.

Ḳ-D-M (ق، د، م) Kökü Üzerine Morfolojik ve Semantik Bir İnceleme

Öz

Kelimeler de tıpkı canlı bir organizma gibi doğma, gelişme, değişme, zayıflama gibi özelliklerle bir hareketlilik içerisindedirler. Zaman ve mekâna göre kelime ve kavramların yeni anlam kazanması, anlamlarının değişmesi, genişlemesi, daralması gibi değişikliklere uğraması, aslında tabiatın değişim ilkesiyle paralellik arz etmektedir. Nitekim belirli bir zamanda belirli bir anlamda kullanılan bir kelime, başka bir zamanda başka bir anlamda kullanılabilmektedir. Hatta zıt bir anlam dahi kazanabilmektedir. Bunun yanı sıra din, düşünce, meslek, teknoloji gibi pek çok husus kelimelerin sözlük anlamı dışında terim olarak başka anlam çerçevelerinde değerlendirilmesine sebep olmuştur. Söz gelimi ilahi vahyin insanlara ulaştırılmasından sonra, Ḳur’ân kelimelerinin büyük çoğunluğu Cahiliye döneminde bilinmekle birlikte salât, savm, zekât, cihâd, cennet, cehennem, ahiret, vacip, haram, mekruh, farz gibi bağlama göre uğradıkları anlamsal değişim ve dönüşüme bağlı olarak dinî birer terim haline gelen kelimelerin sayısı da pek çoktur. Devam eden süreçte Ḳur’ân’dan sonra Ḳur’ân çalışmaları kapsamında farklı İslâmî ilimlerde terimleşen kavramlar da vardır. Bu doğrultuda bu çalışmada Yüce Allah’ın el-Muḳaddim ismi ile el- Ḳıdem sıfatının da kök harflerini oluşturan ḳ-d-m köklü kelimelerin kavram ve anlam serüveni ele alınmış, dilbilimsel ve tarihsel semantiği araştırılmıştır. Bu kökteki kelimelerin etimolojisi, morfolojisi, lügat ve ıstılah anlamları ortaya konduktan sonra kronolojik olarak Cahiliye ve İslam dönemlerinde kullanım durumları, İslâmî ilimlerde ve günümüzde belirli alanlarda terimleşme durumu incelenmiştir. Söz konusu kelimelerin nüzul döneminde Ḳur’ân ve hadislerde kullanıldıkları ve edindikleri anlamlar irdelenmiştir. Ḳ-d-m köklü kelimeler ele alınırken ilk olarak sözlükler, Cahiliye dönemi şiir divanları, şiir mecmuaları, Arap atasözlerini ele alan eserler ile başta tefsir ve hadis kaynakları olmak üzere diğer İslâmî ilimlerin temel kaynakları taranmıştır. Söz konusu kökteki kelimelerin temel anlamları, dönemlere ve ilimlere göre kazandıkları anlamlar, geçirdiği anlam değişikleri ortaya konmuştur. Musikiden belagata, mantıktan İslâm hukukuna kadar birçok ilim dalında kullanılan ḳ-d-m köklü terimlerde, kelimenin sözlük anlamına göre bazen genişleme bazen de sınırlılık kazandığı görülmüştür. Bu çalışma, hem dönemlere kelimenin anlam durumunu hem de muhtelif ilimlerde edindiği farklı anlamları görmek açısından önem arz etmektedir. Çalışmanın sonunda ḳ-d-m kökünün esas anlamlarının “gelmek, ilerlemek, ayak, eski” olduğu görülmüştür. Kökün farklı türevleriyle birlikte ihtiva ettiği anlamların ise “önce gelmek, öne geçmek, ilerlemek, cesur olmak, atılmak, varmak, ulaşmak, hazır bulunmak, gelmek, yönelmek, kastetmek, eskimek, eskide kalmak, üzerinden uzun zaman geçmek, takdim etmek, sunmak, teklif etmek, öne almak, öne sürmek, ilerlemek, öne geçmek” gibi manalar olduğu tespit edilmiştir. Yine çalışmada elde edilen sonuçlardan biri, ḳ-d-m köklü kelimelerin Ḳur’ân’daki kullanımlarının genellikle sözlük anlamı çerçevesinde olduğudur. Ancak bazı kelimelere bağlama göre farklı anlamların da verildiği anlaşılmıştır. Allah’ın isimlerinden biri olarak el-Muḳaddim’in “Allah’ın kendi irade ve tercihine göre hükmen veya fiilen öne geçirilmesi gereken şeyi öne geçiren, varlıkları kendine yaklaştıran, yüce rütbeler veren” manasında Allah’a nispet edilmesi kelimeye geniş ve mutlakıyet kazandırmıştır. Aynı kökten ḳıdem kelimesi ise Allah’ın bir sıfatı olarak kullanılmıştır. Yine Allah’ın bir sıfatı olarak kullanıldığında kelimenin anlamında bir genişleme söz konusu olup “Allah’ın varlığının başlangıcının bulunmaması ve başkasına ihtiyaç duymaksızın var olması” şeklinde bir mana kazanmıştır. Ḳ-d-m kökünün başka kelimelerle oluşturduğu terkip, sözlük anlamı dışında muhtelif alanlarda terimler de ortaya çıkardığı görülmüştür. Nitekim “Muḳaddime” kitap için “kitabın içeriği, yazılış amacı, üslubu hakkında özet bilgiler veren ilk sayfaları, önsöz, mukaddime”, mantıkta kıyasta kendilerinden sonucun çıkarıldığı önermelerden her biri için kullanılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Arapça, Semantik, Ḳ-d-m Kökü, Ḳur’ân, el-Muḳaddim, el-Ḳıdem., Arabic, Semantic, Q-d-m Root, Qur’an, al-Muqaddim, al-Qidem.

Kaynakça

• el-A‘şâ, Meymûn b. Ḳays. Dîvânu’l-A‘şa’l-kebîr, b.y.: Mektebetu’l-âdâb, ts.
• el-Beyhaḳî, Ebû Bekr Ahmed. Kitâbu esmâillâhi’l-husnâ ve sifâtihi (el-Esmâ’ ve’s-sifât). thk. Muhammed Muhibbuddîn Ebû Zeyd. Dâru’ş-şuhedâ’.
• Cubrân Mes‘ûd. er-Râid. Beyrut: Dâru’l-ʿİlm li’l-melâyîn, 7. Basım, 1992.
• el-Curcânî, ‘Abdulḳâhir b. ‘Abdirrahmân. Delâilu’l-i‘câz, thk. Ebû Fehr Mahmûd Muhammed Şâkir. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî.
• el-Curcânî, es-Seyyid eş-Şerîf ‘Alî b. Muhammed. Mu‘cemu’t-Ta‘rifât. thk. Muhammed Sıddîḳ el-Minşâvî. Kahire: Dâru’l-fadîle.
• Durusoy, Ali. “Kıyas”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2020.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2. Basım, 2005.
• el-Ezherî, Muhammed b. Ahmed. Tehzîbu’l-luga. thk. Ya‘ḳûb, ‘Abdunnebî, 16 cilt. Kahire: ed-Dâru’l-Mısriyye, ts.
• el-Ferâhîdî, Halîl b. Ahmed. Kitâbu’l-ʿAyn. thk. ʿAbdulhamîd Hindâvî. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2003.
• el-Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-Maḳsadu’l-esnâ fî şerhi me‘âni esmâillâhi’l-husnâ. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2003.
• el-Hindî, ‘Alâuddîn ‘Alî el-Muttaḳî. Kenzu’l-‘ummâl fî suneni’l-aḳvâli ve’l-ef‘âl. 18 cilt. b.y.: Muessesetu’r-risâle, 5. Basım, 1985.
• http://www.alrahlat.com/vb/showthread.php?t=22385 (erişim tarihi: 28.02.2022, saat 09:40)
• İbn Fâris, Ebu’l-Hasen Ahmed. Muʿcemu meḳâyîsi’l-luga. thk. ‘Abdusselâm Muhammed Hârûn. 6 cilt. b.y.: Dâru’l-fikr, ts.
• İbn Ḳuteybe. eş-Şi‘r ve’ş-şu‘arâ. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Kahire: Dâru’l-ma‘ârif, ts.
• İbn Manẓûr, Ebu’l-Fadl Cemâluddîn Muhammed b. Mukrim el-Fâriḳî. Lisânu’l-ʿArab. 15 cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İmruulḳays. Dîvânu İmriilḳays, thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm, Kahire: Dâru’l-ma‘ârif, 5. Basım, 1990.
• el-İsfahânî, er-Râgib. Mufredâtu elfâẓi’l-Ḳur’ân thk. Safvân ‘Adnân Dâvûdî. Dimaşk: Dâru’l-kalem, 4. Basım, 2009.
• Ḳâdî ‘Abdulcebbâr. Şerhu’l-Usûli’l-hamse. thk. ‘Abdulkerîm ‘Usmân. b.y.: Mektebetu Vehbe, ts.
• Ḳal‘acî, Muhammed Revvâs. Fıkıh Lugatı. çev. Ayhan Ak. İstanbul: Ocak Yayınları, 2012.
• Keskin, Mustafa. “Kur’an’da “hkm” Kökünden Türeyen Keliemelerin Semantik Tahlili”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/9 (2018), 431-462.
• el-Ḳurtubî, Ebû ‘Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘ li ahkâmi’l-Ḳur’ân. thk. ‘Abdullâh b. ‘Abdilmuhsin et-Turkî. 24 cilt. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 2006.
• Lebîd b. Rabî‘a. Şerhu Dîvâni Lebîd b. Rabî‘a el-‘Âmirî. thk. İhsân ‘Abbâs, Vizâretu’l-İrşâd ve’l-enbâ’. Beyrut: Dâru’l-ma‘rife, 2004.
• el-Mu‘cemu’l-vasît. Kahire: Mektebetu’ş-şurûḳi’d-duveliyye, 4. Basım, 2004.
• Muneymine, Usâme Salâhuddîn. Şerhu Dîvâni İmriilḳays. thk. Hasen es-Sendûbî. Beyrut: Dâru ihyâi’l-‘ulûm, 1990.
• el-Muraḳḳiş, ‘Amr b. Harmele el-Asgar. Dîvânu’l-Muraḳḳişeyn. thk. Ḳârîn Sâdir. Beyrut: Dâru Sâdir, 1998.
• en-Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyuddîn b. Şeref. Kitâbu’l-Mecmû‘ Şerhu’l-Muhezzeb. thk. Muhammed Necîb. Cidde: Mektebetu’l-İrşâd, ts.
• Özdemir, Abdurrahman. Eski Arap Şiirinin Zirve İsimlerinden Biri Lebîd b. Rabîa el-Âmirî ve Divanı. Ankara: Araştırma Yayınları, 2007.
• Sa‘duddîn et-Teftâzânî. Şerhu’l-‘akâidi’n-Nesefiyye. thk. Ahmed Hicâzî es-Saḳḳâ. Kahire: Mektebetu’l-kulliyyâti’l-Ezheriyye, 1987.
• Seyyid Muhammed Musevî - Leylâ Semenî - Meryem Hâdimî. “Nezratun hadîsetun ile’l-kadîm ve’l-cedîd fi’l-mecâl’l-fıḳhî ve’l-mezhebi’ş-Şâfi‘î”. Âfâḳu’l-hadâreti’l-İslâmiyye 18/1 (H. 1436), 87-115.
• eş-Şentemerî, E‘lem. Dîvânu Tarafe b. el-‘Abd Şerhu’l-E‘lem eş-Şentemerî. thk. Durriyye el-Hatîb, Lutfî es-Saḳḳâl. Beyrut: el-Muessestu’l-‘Arabiyye, 2. Basım, 2000.
• et-Taberî, Muhammed b. Cerîr. Tefsîru’t-Taberî Câmi‘ul-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Ḳur’ân. thk. ‘Abdullâh b. ‘Abdilmuhsin et-Turkî. 7 cilt. Kahire: Dâru Hicr, 2001.
• Tekin, Ahmet. “Kur’ân’da Takdîm-Tehir’in Gerekçeleri”. Batman Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 1/1 (2017), 30-44.
• Topaloğlu, Bekir. “Mukaddim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2020.
• Yaşar, Mehmet Aziz. “Kavl-i Kadîm ve Kavl-i Cedîd Ayrımının İmam Şâfiî’nin Usûl Anlayışına Yansıması”. Turkish Studies 13/17, (2018), 353-380.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Kıdem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2020.
• ez-Zebîdî, Muhammed Murtazâ. Tâcu’l-‘arûs min cevâhiri’l-ḳâmûs. thk. ‘Abdulkerîm el-‘Azbâvî. 40 cilt. Kuveyt: y.y., 2000.
• ez-Zeccâc, Ebû İshâḳ İbrâhîm. Tefsîru esmâʾillâhi’l-hüsnâ. thk. Ahmed Yûsuf ed-Daḳḳâḳ. Beyrut: Dâru’l-Me‘mûn, 2. Basım, 1979.
• ez-Zemahşerî, Cârullâh Ebu’l-Ḳâsım Mahmûd b. ‘Umer. el-Keşşâf. thk. ‘Adil Ahmed ‘Abdulmevcûd, ‘Alî Muhammed Mu‘aavvad. Riyad: Mektebetu’l-‘Abîkân, 1998.