Bidâyetü’l-Müctehid Bağlamında İbn Rüşd’ün (öl. 595/1198) Hadisçiliği ve Hadislerle İlgili Değerlendirmeleri

Yıl 2023, Sayı: 20, 497 - 526, 30.06.2023

Muhammet Fatih Demirtürk

https://doi.org/10.18498/amailad.1259559

Cited By: 1

Öz

Fıkhî hükümlere kaynaklık etmesi bakımından, hadis ve fıkıh arasında kuvvetli bir bağlantı vardır ve hadis, fıkıh ilminin temel kaynaklarından biridir. Müctehidler, fıkhî görüşlerini Kur’ân’ı Kerîm ve Sünnet-i Seniyye'yi esas alarak ortaya koymuş, bununla birlikte delilleri kullanma yöntemlerinden dolayı bazı fıkhî meselelerde ittifâk etmişken bazılarında ise ihtilâf etmişlerdir. Söz konusu ihtilafların bir kısmı hadis kaynaklıdır. Zira hadislerin sened ve metin açısından değerlendirilmesindeki farklı yaklaşımlar, müctehidlerin, ilgili hadislerle amel etme konusunda ihtilaf etmelerine neden olmuş ve neticede fıkhî ihtilaflara kapı aralamıştır. Hadislerin hadislerle veya diğer şer‘î delillerle arasında gerçek bir aykırılığın bulunmayacağı hususu büyük ölçüde kabul gören bir esastır. Sıhhat açısından birbirlerine denk kuvvette olup aralarında çelişki varmış gibi görünen hadisleri ve hadisler arasındaki bu tür aykırılıkları inceleyen Muhtelifu’l-hadîs ilmi, bütün dinî ilimleri ilgilendirmekle beraber daha çok hadis usulü ve fıkıh usulü literatüründe ele alınmıştır. Fıkıh usulü eserlerinde muhtelifü’l-hadîs konusu sadece hadisler arasındaki çelişkilerin ele alındığı müstakil bir başlık olarak değil bütün şer‘î deliller arasındaki teâruzun bir alt başlığı olarak incelenir. Hadis usulü âlimleri konuyu büyük ölçüde “sübût”, yani hadislerin kaynağına aidiyeti bakımından, fıkıh usulü âlimleri ise “delâlet”, yani hadislerin anlaşılması bakımından ele almışlardır. Fukahânın ihtilaflarını ele alan “Hilâfiyyât” türü eserlerde genellikle fukahânın görüşleri verilmekte; onların farklı kanaatlerde olmasının arkaplanındaki sebepler zikredilmemektedir. Bu bağlamda İbn Rüşd’ün (öl. 595/1198) Bidâyetü’l-müctehid ve Nihâyetü’l-muktesid isimli eseri ise fukahânın ittifak ve ihtilaf ettiği meselelerden bahsetmesinin yanı sıra bu görüş ayrılıklarının arka planını açıklaması bakımından önemli bir yere sahiptir. Siyaset, din, hukuk, tıp ve felsefe gibi çok farklı alanlarda eser veren İbn Rüşd çok yönlü bir alimdir. İlim tahsiline Kurtuba’da başlayan İbn Rüşd, dinî ilimlerde, tarih ve Arap edebiyatında, fıkıhta ve fıkıh usulünde derinleşmiş, kırk yaşlarında iken ders ve fetva vermeye başlamış, döneminin önde gelen fakihleri arasında yer almıştır. İbn Rüşd’ün ilmi birikimini yansıttığı bu eseri mezheplerin ihtilaf ettiği konuları ve sebeplerini görme, ihtilafın temelinde yer alan delilleri bilme ve bunların müctehidler tarafından nasıl yorumlandığını öğrenme açısından önemli bir müracaat kaynağıdır. İctihad melekesini geliştirmek gayesi ile kitabı telif eden müellif eserinde müctehidlerin ittifak ve ihtilaf ettiği meşhur meselelerden ve fıkhî ihtilafların arkaplanındaki sebeplerden bahsedip, hadis ilmi ile ilgili bazı meselelere değinmiştir ve mukaddimesinde de genel olarak usule dair görüşlerine yer vermiştir. Müellifin Mâliki mezhebine mensup olmasına rağmen yer yer farklı mezheplerin görüşünü tercih edebilmesi, mezhep taassubu olmadığını göstermekte ve bu durum eserin orijinalliğini daha da artırmaktadır. Bu makalede, öncelikle İbn Rüşd’ün (öl. 595/1198) ilmî hayatı ve hadisçiliği ele alınacak, ardından Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktesid isimli eseri hadis ve hadis usûlü açısından irdelenecektir. Son kısımda ise İbn Rüşd’ün hadislerle alakalı zikrettiği değerlendirmelerinden ve kurallardan bahsedilecektir. İbn Rüşd’ün eserinde zikrettiği ihtilâf sebeplerinden hareketle tespit edilen hadislerin bölgeselliği ve bilinmemesi, hadislerin sıhhatinin tespiti, hadislerin anlaşılması, hadislerin delillerle teâruzu ve teâruz eden hadislerin çözüm yöntemleri ile alakalı görüşlerine bu konularla ilgili örneklerle birlikte yer verilecektir. Bu örnekler üzerinden onun hadisleri ele alışı, yorumlaması ve ihtilaflı hadislerle ilgili çözüm yöntemleri ana hatlarıyla açıklanıp değerlendirilecek, hadis ilmi ile ilgili zikrettiği birtakım kurallardan bahsedilecektir. Bu sayede İbn Rüşd’ün hadis ve hadis usulü ile alakalı görüşlerini tespit etmenin yanısıra hadis ilminin fıkhî ihtilaflardaki etkisinin somut verilerle gözlemlenmesi amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hadîs, İhtilâfü’l-Hadîs, İhtilâfü’l-fukahâ, İbn Rüşd

The Role of Ibn Rushd (d.595/1198) in Hadîth and Rulings within the framework of Bidâyat al-Mujtahid

Öz

There is a strong relationship between hadîth and fiqh (jurisprudence) in terms of being the source of fiqh rules, and hadîth is one of the main sources of fiqh. Mujtahids (striving scholars) put forward their jurisprudential views on the basis of the Qur'an and the Sunnah, however, due to their methods of using evidence, they agreed on some jurisprudential issues while disagreeing on oth-ers. Some of these disagreements are based on Hadîth. Due to the different approaches in the analysis of hadîths in terms of its chain of narrators and texts caused the mujtahids to disagree about acting on the related hadîths, and as a result, the doors of jurisprudential disagreements have been widely opened. It is a widely accepted principle that there is no real contradiction between hadîths and other religious texts. The science of Muhtelifu'l-hadîth, which examines the hadîths that seem to be in contradiction with each other in terms of authority, and such discrepancies between hadîths, is concerned with all religious sciences, but is mostly focused on the literature of hadîth method and fiqh method. In the works of fiqh method, the subject of muhtelif al-hadîth is not examined as a separate title in which the contradictions between the hadîths are discussed, but also as a sub-title of the contradictions between all the religious texts. The scholars of hadîth have dealt with the subject in terms of ‘‘subût (origin)’’, and the scholars of fiqh in terms of ‘‘dalâlat (understand-ing)’’. In the ‘‘khilâfiyyât’’ type works that deal with the disagreements of the fuqahâ (scholars), the opinions of them are usually given without providing the reasons for the disagreements. However, Ibn Rushd’s work named Bidâyat al-mujtahid wa nihâyat al-muqtasid has an important place in terms of explain-ing the backgrounds of these disagreements, as well as talking about the issues itself. Ibn Rushd is a multiple scholar who has written works in many different fields such as politics, religion, law, medicine and philosophy. He started his education in Cordoba, was educated in religious sciences, history and Arabic literature, deepened in fiqh and the method of jurisprudence. This work, which is an important reference source in terms of analzying the disagreements of the schools alongside with its reasons, how they were interpreted by the mujtahids is extremely important in terms of knowing the hadîths that the disagreements are based upon. The author, who compiled the book with the aim of improving the science of ijtihâd, mentioned the famous issues in which mujtahids agreed and disagreed, and the reasons behind the legal disagreements, and also men-tioned some issues related to the science of hadîth, and included his views on the methodology in general in his introduction. Although the author is a mem-ber of the Malikî sect, the fact that the author does not have sectarian fanati-cism further increases the originality of the work. In this article, Ibn Rushd’s (d.595/1198) handling with the hadîths in the context of his work named Bidâyat al-mujtahid wa nihâyat al-muqtasid, his interpretation of the hadîths, the solution methods for the disagreements of the hadîths will be outlined and evaluated and special terms will be mentioned. In the last chapter, his analysis and rules on the Hadîths will be provided. Ibn Rushd's views on the regionality and unknowing the hadîths, which were determined based on the reasons for the contradiction he mentioned in his work, the determination of the authen-ticity of the hadîths, the understanding of the hadîths, the contradiction of hadîths with other texts, and the solution methods of the conradicting hadîths will be included with examples related to these issues. Through these exam-ples, his handling and interpretation of the hadîths and the solution methods for the contradicting hadîths will be outlined and evaluated, and some of the rules he mentioned about the science of hadîth will be mentioned. In this way, it is aimed to determine Ibn Rushd's views on hadîth and hadîth methodology, and to observe the effect of hadîths on jurisprudential contradictions with con-crete information.

Anahtar Kelimeler

Hadîth, ikhtilâf al-hadîth, ikhtilâf al-fuqahâ, Ibn Rushd, bidâyat al-mujtahid., Bidâyetü’l-müctehid

Kaynakça

• Abdullatîf b. İbrâhîm. Tarîku’r-rüşd ilâ tahrîci ehâdisi Bidâyeti İbn Rüşd. Me-dine: el-Câmiatü’l-İslâmiyye, ts.
• Apaydın, H. Yunus. “İbn Rüşd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Benli, Abdullah. İbn Rüşd ve Bidâyetü’l-Müctehid Adlı Eserinin Tahlili. Erci-yes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1991.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî, el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Mustafa Buğâ. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1987.
• Buluz, Muhammed. Terbiyetü meleketi’l-ictihâd min hilâli Bidâyeti’l-müctehid. Riyad: Dâru Künuzi’l-İşbiliye, 2012.
• Cuma, Muhammed Lütfi. Târîhu felâsifeti’l-İslâm. 1 Cilt. Kahire: Müesse-tü’l-Hendâvî, 2012.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî. es-Sünen. thk. Mu-hammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Gumârî, Ahmed b. Muhammed. el-Hidâye fî tahrîci ehâdîsi'l-Bidâye. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• İbn Ebû Usaybia, Ebü’l-Abbâs Muvaffakuddîn Ahmed b. el-Kâsım b. Halîfe. Uyûnü’l-enbâ fî tabakâti’l-etıbbâ. thk. Nizâr Rızâ. 1 Cilt. Bey-rut: Mektebetü’l-Hayat, ts.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd. es-Sünen. thk. Şuayb Ar-naût. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’r-Risâle el-Âlemiyye, 2009.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kurtubî. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muḳteṣıd. thk. Mâcid Hamevî. 4 Cilt. Beyrut: Daru İbn Hazm, 2012.
• Karlığa, Bekir. “İbn Rüşd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstan-bul: TDV Yayınları, 1999.
• Kaya, Eyyüp Said. “Mâzerî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. An-kara: TDV Yayınları, 2003.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmiu's-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi Türâsi’l-Arabî, 1954.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. es-Sünen. thk. Abdul-fettâh Ebû Gudde. 9 Cilt. Haleb: Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 1986.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme el-Ezdî. Şerhu meâni’l-âsâr. thk. Muhammed Zührî Neccâr. 5 Cilt. Kahire: Âlemü’l-Kütüb, 1994.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. es-Sünen. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ġarbi’l-İslâmî, 1998.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Şuayb Arnaût. 25 Cilt. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1985.
• Ziriklî, Hayreddin. el-Aʿlam. Beyrut: Daru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.