Kerim Tahirzade Behzat’ın Eserlerinde Sanâyi-i Nefîse Mektebi İzleri

Yıl 2025, Sayı: 32, 245 - 267

Hüseyin Çınar , Nuran Pilehvarian (kara)

https://doi.org/10.33404/anasay.1758322

Öz

Rıza Şah’ın İran’da gücü ele geçirmesiyle başlayan Birinci Pehlevi Dönemi’nin öne çıkan mimarlarından biri olan Kerim Tahirzade Behzat, bu ülkede birçok yapı tasarlamıştır. Osmanlı Devleti’nde mimarlık eğitimi aldıktan sonra Berlin’de öğrenimine devam eden Kerim Tahirzade, farklı coğrafyalarda edindiği deneyimleri İran’da uygulama fırsatı bulmuştur. Onun mimari üretimleri ve yazın hayatı, bulunduğu farklı ülkelerdeki kültürel ve akademik çevrelerin etkisiyle çok yönlü bir özellik kazanmıştır. Bu doğrultuda mimarlık eğitimi aldığı Sanâyi-i Nefîse Mektebi ve II. Meşrutiyet sonrası İstanbul’daki mimari ortam, eserlerinde gözlemlenebilen önemli izler bırakmıştır. Bu çalışmada, Kerim Tahirzade Behzat’ın metinleri ve mimari üretimlerinde Sanâyi-i Nefîse Mektebi’nin izleri incelenmektedir. Bu izler, kimi zaman onun metinlerinde Osmanlı Devleti’nde var olan mimarlık kavramlarıyla ilişkili biçimde ortaya çıkarken, kimi zaman da Osmanlı milli mimarisinde var olan biçimsel öğelerin İran’da kullanılmasıyla kendini göstermektedir. İran’da Rıza Şah’ın modernleşme politikaları doğrultusunda, Fars milliyetçiliği düşüncesi mimariyi şekillendiren temel unsurlardan biri olmuştur. Makale milli mimari söylemlerinin hem Türkiye’de hem de İran’da revaçta olduğu bir dönemde, iki ülke arasındaki mimari etkileşimlere işaret etmekte ve bu söylemlerin Kerim Tahirzade Behzat’ın çalışmalarına nasıl yansıdığını tartışmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İran , Kerim Tahirzade Behzat , Sanâyi-i Nefîse Mektebi , Milli Mimari , Seramedan-i Hüner

TRACES OF THE FINE ARTS SCHOOL IN THE WORKS OF KARIM TAHIRZADEH BEHZAD

Öz

Karim Taherzadeh Behzad, one of the prominent architects of the First Pahlavi Period, which began with Reza Shah's rise to power in Iran, designed numerous buildings in the country. After receiving his architectural education in the Ottoman Empire, he continued his studies in Berlin, gaining experiences in different geographies, which he later had the opportunity to apply in Iran. His architectural works and literary contributions acquired a multifaceted character under the influence of the cultural and academic environments of the various countries where he resided. In this context, the Academy of Fine Arts, where he received his architectural education, and the architectural atmosphere of Istanbul following the Second Constitutional Era left significant traces in his works. This study examines the influence of the Academy of Fine Arts on Karim Taherzadeh Behzad’s writings and architectural productions. These influences manifest in different ways: sometimes in his texts, through connections with architectural concepts prevalent in the Ottoman Empire, and at other times through the incorporation of formal elements from Ottoman national architecture into Iranian architectural practice. In Iran, under Reza Shah’s modernization policies, the idea of Persian nationalism became a key factor in shaping architecture. This article highlights architectural interactions between Turkey and Iran during a period when national architectural discourses were prominent in both countries, discussing how these discourses were reflected in Karim Taherzadeh Behzad’s works.

Anahtar Kelimeler

Iran , Karim Taherzadeh Behzad , The Academy of Fine Arts , National Architecture , Saramadan-e Honar

Kaynakça

• Abrahamian, E. (2019). Modern İran Tarihi (Çev. D. Şendil). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. (Orijinal yayın tarihi 2008).
• Akçura, Y. (2019). Üç Tarz-ı Siyaset. Türk Tarih Kurumu.
• Akın, G. (2003). Sadece Başlamış Bir Proje Olarak 1908 Romantizmi ve Vedad Tek. İçinde Afife Batur M. Vedad Tek Kimliğinin İzinde Bir Mimar. Yapı Kredi Yayınları.
• Amanat, A. (2022). Modern İran Tarihi. (Çev S. Sarı). Doruk Yayımcılık.
• Atölye Behzad-Kerim Tahirzade der Berlin [Atelier Behzad Karim Taherzade in Berlin]. (1921). Kaveh, 17.
• Bani-Masoud, A. (2020). Contemporary Architecture in Iran: From 1925 to the present.
• Behzat, K. T. (1922). Fevayid-i Ders-i Nakkaşi Der Medaris [Benefits of painting education in schools]. İranşehr, 4, 78-80.
• Behzat, K. T. (1923). Seramedan-i Hüner [Prominent Figures of the Arts]. Çaphane-i İranşehr.
• Behzat, K. T. (1925). Encümen-i Asar-ı Melli [Society for the National Heritage]. İranşehr, 12 (sal 3), 729-737.
• Behzat, M. K. T. (1328). Asar-i Mühendisi ve Mimari-i Kadim der Meşhed [Historical engineering and architectural works of Mashhad]. Amuzeş ve Pervereş, 125(24), 46-52.
• Behzat, M. K. T. (1332). Kıyam-ı Azerbaycan Der İnkılab-ı Meşrutiyet-i İran [Azerbaijan Uprising in the Iranian Constitutional Revolution]. Şirket-i Nesebi Hac Muhammed Hüseyin İkbal ve Şureka’i.
• Boynudelik, Z. İ. (2014). Kuruluşundan Günümüze Tarihi Belleğimiz İçinde Büyük Valide Han. İçinde A. Baykan, Z. İ.
• Boynudelik, A. Baykan, B. Sevingen (Ed.) Tarihi Belleğimiz İçinde Büyük Valide Han. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Bozdoğan, S. (2002). Modernizm ve Ulusun İnşası: Erken Cumhuriyet Döneminde Mimari Kültür. Metis Yayınları, İstanbul.
• Cezar, Prof. M. (1983). Güzel Sanatlar Eğitiminde 100 Yıl. Mimar Sinan Üniversitesi.
• Çetintaş, S. (2011). İstanbul ve Mimari Yazıları. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Derman, M. U. (2015). Medresetü’l Hattatin Yüz Yaşında. Kubbealtı Neşriyat.
• Dığıroğlu, F. (2014). İstanbul-Tebriz Ticaret Hattında Validehan (XIX-XX. Yüzyıl). Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 31, 69-112.
• Efşâr, İ. (1355). Mukaddime-i Ber Çap-i Devvom. [Preface to the Second Edition] İçinde Kaveh. Şirket-i Ofset.
• D. N. MacKenzie. (1998). Ērān, Ērānšahr. İçinde Encyclopaedia Iranica. Vol. VIII, Fasc. 5, p. 534.
• https://iranicaonline.org/articles/eran-eransah
• Esad, C. (1928). Türk Sanatı. Akşam Matbaası.
• Eyice, S. (1959). İstanbul’un Kaybolan Bir Eski Eseri: Kazasker Ebu’l-Fazl Mahmud Efendi Medresesi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, cilt X sayı:14 s.147-162
• Gökalp, Z. (1976). Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak. Kültür Bakanlığı Ziya Gökalp Yayınları: 4.
• Grigor, T. (2009). Building Iran Modernism, Architecture, and National Heritage Under the Pahlavi Monarchs. Periscope Publishing.
• Grigor, T. (2021). The Persian Revival: The Imperialism of the Copy in Iranian and Parsi Architecture. Penn State Press.
• Haghir, S., & Kamelnia, H. (1399). Nazariye-i Modernite Der Mimari-i İran [Theory of Modernity in Iranian Architecture]. Kitab-i Fikri Nev.
• Ī. Ṣadīq. (1985). Anjoman-E Āṯār-E Mellī. İçinde Encyclopaedia Iranica. II/1, p. 83.
• http://www.iranicaonline.org/articles/anjoman-e-aar-e-melli-aam-the-national-monuments-council-of-iran-established-in-1301-s
• İbnü’l-Belhî. (2023). Fârs-Nâme. (Çev. R. H. Aksungur). Post Yayınevi.
• İranşehr, H. K. (1925). Kabr-i Firdevsî [Ferdowsi Mausoleum]. Şomara 10(Sal 3), 608-613.
• Kârnâme-i Erdeşîr-i Bâbekân (Erdeşîr-i Bâbekân Destanı). (Çev. A. H. Toğay). (2021). Selenge Yayınları.
• Kerim Tahirzade. (1334). Mimar Kerim Tahirzade’nin Berlin’e Gitmek İçin İzin Talebi. T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi. DH.EUM.SSM. Gömlek 27 Sıra 38.
• Keyani, M. (1383). Mimari-i Devre-i Pehlevi Evvel Digerguni Endişehayi Peydayeş ve Şekilgiri Mimari-i Devre Bist Sale Muasır İran 1299-1320 [Architecture of the First Pahlavi Period The Divergence of Thoughts, the Origin and Formation of Architecture in the Twenty-Year Period of Contemporary Iran, 1299-1320.]. Müessese-i Mutalaat-i Tarih-i Muasır İran.
• Köksal, A. (2009). Türkiye Mimarlığında Modernleşme ve Ulusalcılık. İçinde Anlamın Sınırı. Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Kurtuluş, R. (2010). Takîzâde, Seyyid Hasan. İçinde TDV İslâm Ansiklopedisi (Cilt. 39, s. 459).
• Kuruyazıcı, H. (2008). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Bir Mimar Arif Hikmet Koyunoğlu Anılar, Yazılar, Mektuplar, Belgeler. Yapı Kredi Yayınları.
• [Medresetü’l-hattatin Tezhib Muallimi Tahirzade Kerim Efendi’ye iftihar madalyası itası hakkında irade-i seniyye sureti]. (1336). T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (Gömlek 259 Sıra 64). MV.
• Minuchehr, P. (2021). İstanbul’daki İranlılar ve Kısa İstibdat Dönemi’nde (1908-1909) Anayasacılık: Şems ve Suruş’u Bağlamsallaştırmak. Kebikeç: İnsan Bilimleri İçin Kaynak Araştırmaları Dergisi, 52.
• Nüzhet, S. (1933). Namık Kemal Hayatı ve Şiirleri (Ekspres Matbaası-Salih Sabri Halefi). Yeni Şark Kitaphanesi.
• Oktay, T. (2015). Tanzimat’tan XXI. Yüzyıla İstanbul’un Yönetimi. İçinde Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi (cilt 3. s. 134-217).
• Osmanlı Mühendis ve Mimar Cemiyeti. (1338). Osmanlı Mühendis ve Mimar Cemiyeti fi 10 temmuz 1335/1919 fi 1 kanunsani 1336/1920 zamanına aid heyet idare raporu ve hulasa hesabiye cedvelleri ve raporu ve cemiyetin azayi asliye ve müntesibesi esamisi.
• P. Montani, İbrahim Edhem Paşa, P. Bogos Şaşıyan, Mösyö Mayer, P. Sébah, & Mösyö De Lone. (1290). Fenn-i Mimârî-i Osmânî, Üçüncü Fasıl, Müteaddid Tarzlar. İçinde Usûl-i Mimari-i Osmani.
• Parvillée, L. (1874/2020). 15. Yüzyılda Türk Mimarlığı ve Tezyinatı. (Çev. A. Tümertekin) Kırmızı Kedi Yayınevi.
• Sabet, F. K. (2018). Sınır Kurguları İran Ulusunun Şekillenmesi (1804-1946) (Çev. D. Şendağ). İstanbul Bilgi Üniversitesi.
• Sakızlı Ohannes Paşa. (1308). Fünun-u Nefise Tarihi Medhali. Kitapçı Karabet. Sanayi-i Nefise Mektebi Talimatname ve Ders Programları. (1327). Mahmud Bey Matbaası.
• Sasanî, H. M. (2006). Payitahtın Son Yıllarında Bir Sefir. (Çev. H. Uygur). Klasik Yayınları. (Orijinal yayın tarihi 1966).
• Sedat H. Eldem. (1984). Son 120 Sene İçinde Türk Mimarisinde Millilik ve Rejionalizm Araştırmaları. İçinde Mimaride Türk Millî Üslubu Semineri (ss. 53-59). Kültür ve Turizm Bakanlığı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü.
• Shafei, B., Soroushiani, S., & Daniel, V. (2005). Mimari-i Karim Tahirzadeh Behzad: Mecmua-i Mimari-i Devran-i Tahavvül Der İran [Karim Taherzadeh Behzad Architecture Architecture of Changing Times in İran]. İntişarat-i Did.
• Shaffer, B. (2008). Sınırlar ve Kardeşler İran ve Azerbaycanlı Kimliği. (Çev. A. Gara & V. Kerimov). İstanbul Bilgi Üniversitesi. (Orijinal yayın tarihi 2002).
• Sivrioğlu, U. T. (2014). Pehlevice (orta Farsça) Bir Tarihî Coğrafya Metni: Šahrestānīhā ī Ērānšahr. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 1(3), 20-47.
• Solhpaidar. (2024). Tesavir/Sahteman-i Kadimi Bimaristan-i İmam Rıza. http://solhpaidar.ir/content/156227 Tahirzade Behzat. (1928, Aralık 22). İdare-i Sahteman-i Behzad der Tehran [Behzad construction office in Tehran]. Ettelaat, 3.
• [Taltifat; Kerim Efendi, Tahirzade; İftihar Madalyası]. (1336). T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi. İ..DUİT Gömlek 68 Sıra 68.
• Tebrizî, A. K. (2021). İran Meşrutiyet Tarihi. Kaynak Yayınları. (Orijinal yayın tarihi 1319, 1320, 1321).
• Tekeli, İ., & İlkin, S. (1997). Mimar Kemalettin’in Yazdıkları. Şevki Vanlı Mimarlık Vakfı.
• Ünsal, B. (1973). 70. Yaşını İdrak Eden Mimarlar: 1. Arkitekt, 03 (351), s. 135-138.
• Yazıcı, N. (2012). Güzel Sanatlar Terimleri Alanında Öncü Bir Çalışma Sanâyi'-i Nefîse Istılâhâtı Mecmûası. Mimar sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Yayınları
• Y. Mimar Asım Kömürcüoğlu Hayatı ve Eserleri (1879—1957). (1958). Arkitekt, 01 (290).
• Yek Şehr Ziba ya Bimaristan-i Şah Rıza [A beautiful city or Shah Reza Hospital]. (1313, mihr). Ettelaat.
• Yıldırım Yavuz. (2009). İmparatorluktan Cumhuriyete Mimar Kemalettin 1870-1927. TMMOB Mimarlar Odası ve T.C. Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü.
• Zerinebaf, F. (2018). İstanbul’dan Tebriz’e: Osmanlı İmparatorluğu ve İran’da Modernite ve Meşrutiyet. (Çev. U. Başar). Muhafazakar Düşünce Dergisi, 15 (55), s. 211-230