Ayasofya Müzesi Koleksiyonunda Yer Alan Kırım Sikkeleri

Yıl 2022, Sayı: 83, 145 - 168, 07.01.2022

Serap Sınmaz Kılınç

Öz

Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuzey Karadeniz’de son kalesi olarak kabul edilen Kırım Hanlığı, imparatorluğun ekonomik, siyasi, kültürel ve askeri alanlarında önemli bir rol oynamıştır. Kırım Hanlığı, Osmanlı devlet ananelerini idame ettirmiş ve hanlar, tahta çıktıklarında kendi adlarına para bastırmış, hutbe okutmuşlardır. İslami dönem sikkelerini ele alan bu araştırmada, Ayasofya Müzesi Müdürlüğü İslami Sikke Koleksiyonu’nda yer alan dört yüz yirmi altı adet sikkenin Kırım Hanlarına ait olan kırk iki adedi incelenmiştir. Kırım Hanları adına darp edilen sikkelerde kullanılan yazı dili, stili, süsleme, şekil ve maden cinsi aynı dönemde darp edilen Osmanlı sikkeleri ile benzerlik göstermektedir.
Darp edildikleri hükümdarlara, ağırlıklarına, çaplarına, darp yeri ve tarihine göre tasnif edilen sikkelerin her biri tek tek fotoğraflanmış, boyut ve ağırlık ölçüleri alınmış, malzeme bilgisi, üzerindeki süsleme çeşidi ve Ayasofya Müzesi’ne intikali gibi çeşitli bakımlardan incelenmiştir. Sikkeler hakkında detaylı bilgiler müze envanter numarası altında tanıtılmış ve tanıtım sonrasında sikkenin künyesi ile ilgili bilgiler bir şema içerisinde toplanmıştır. Sikkeler, 18. yüzyılda Osmanlı topraklarına yerleşmeye hak kazanan Kazaklar tarafından bugünkü Balıkesir ili Manyas ilçesi Kocagöl köyüne getirilmiş ve burada Ortodoks Kazaklara ait kiliselere adak parası olarak bırakılmıştır. Adak parası yapılan sikkeler, ikonalara tutturulmak için delinmiş, zincir veya kulp takılmıştır. Zaman içerisinde kullanım sebebiyle aşırı derecede yıpranmış olduklarından birçoğunun sikke formu bozulmuş, kenarlarında kırıklar ve kesikler oluşmuş, üzerindeki yazıları silinmiştir. Sikkelerin çoğunda darp tarihine ve hangi hükümdar adına bastırıldığına dair bilgiye ulaşılamadığından kronolojik sıralama yerine envanter numarası baz alınarak fiziki olarak tanıtılmıştır.
İncelenen sikkeler arasında I. Selim Giray Han, II. Devlet Giray Han, IV. Saadet Giray Han, III. Gazi Giray Han, II. Mengli Giray Han, I. Kaplan Giray Han ve Şahin Giray Han olmak üzere toplamda sekiz Kırım hanına ait sikkeler bulunmaktadır. Çalışmamız kapsamında adet olarak en fazla sikke Kırım Giray Han adına basılan sikkelerdir. Sikkelerin tamamı, Kırım Hanlığı’nın başkenti olan Bahçesaray’da darp edilmiştir. Darp tarihi açısından bakıldığında, çoğunun darp tarihi okunamadığından koleksiyonumuzda yer alan sikkeler içerisinde en erken tarihli sikke adı vermek mümkün değildir. En geç tarihli sikke ise Şahin Giray adına bastırılan 364 envanter numaralı Hicri 1191 tarihli sikkedir.
İnceleme sonucunda elde edilen verilere göre; darp tarihi, darp yeri, malzeme, teknik, yazı, süsleme özellikleri açısından sikkelerin değerlendirilmesinin yapılması Osmanlı tarihinde önemli yeri olan Kırım Hanlığı’nın, siyasi ekonomik ve kültürel tarihi hakkında ipuçları verirken, Kırım Hanlığı’na ve Osmanlı Devleti’ne ait sikke araştırmalarına katkı sağlayacağı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Ayasofya Müzesi, Kırım Hanlığı, Sikke, Bahçesaray, Don Kazakları

Kaynakça

• Ağat, N. (1966). Kırım Hanları Paralarının Nitelikleri ve Işık Tuttukları Bazı Tarihi Gerçekler. Emel Dergisi. İstanbul.
• Alpagu, M. (1990). Kazakların Kırım Hanlığına Karşı Faaliyetlerinin Başlaması. Emel Dergisi, İstanbul.
• Artuk, İ. & Artuk, C., (1974). İstanbul Arkeoloji Müzeleri Teşhirdeki İslami Sikkeler Kataloğu. İstanbul: Yayınevi.
• Bülbül, İ. (2017). XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Kuban Boyunda Siyaset, Etnik Yapı ve İktisat. Vakanüvis, Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, Sakarya.
• Çelik, R. (2013). Osmanlı Belgelerinde Kırım Göçleri. Uluslararası İslamla Yenilenme ve Birlik İsmail Bey Gaspıralı Kongresi. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı.
• Çiğdem, R. (2007). Kırım Türklerinde Sosyal ve Dinsel Hayat. Uluslararası Türk Dünyasının İslamiyet’e Katkıları Sempozyumu, Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Yayınları.
• Damalı, A. (2001). 150 Devlet, 1500 Sultan İslam Sikkeleri. İstanbul: Nilüfer Vakfı Yayınları.
• Demirtaş, M. (2011). Osmanlıya Gelen Kırım ve Kafkasya Göçmenlerinin Sorunları. Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Bilig, Ankara.
• Eröz, M. (1963). Türkiye’de İslav Muhacirleri ve Kazaklar Etrafında Bazı Kaynaklar. 1962-1963 Ders Yılı Sosyoloji Konferansları, 121-136. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Neşriyatı.
• Fındıkoğlu, Z. F. (1963). Rus Kazakları Etrafında Nazariyeler ve Bir Ek: Türkiye’de Kazaklar. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası [İstanbul İktisat Dergisi], 151-166.
• Gülensoy, T. (1989). Orhun’dan Anadolu’ya Türk Tamgaları; Damgalar, İmler, Enler, İstanbul: Yayınevi.
• İnalçık, H. (1966). Kırım Hanlığı. Emel Dergisi, 36, İstanbul: Kırım Emel Vakfı.
• İnalçık, H. (1948). III. Türk Tarih Kongresi Ankara 15-20 Kasım 1943 Kongreye Sunulan Tebliğler, Kırım Hanlığı’nın Osmanlı Himayesi Altına Girmesi Meselesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. 478-489.
• Kançal, N. (1997). Kırım Hanlarının İmar Faaliyetleri ve Mezar Taşları, (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi.
• Kırımlı, H. (1998). Kırım, Günümüz Dünyasında Müslüman Azınlıklar III. Kutlu Doğum İlmi Toplantısı, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları.
• Kurat, A.N. (2002). IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara: Murat Kitabevi Yayınları.
• Ortaylı, İ. (1996). Osmanlı Döneminde Ana Hatlarıyla Kırım Hanlığı, Tarih Boyunca Balkanlardan Kafkaslara Türk Dünyası Semineri 29-31 Mayıs 1995, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Pamuk, Ş. (2005). Osmanlı- Türkiye İktisadi Tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Sertkaya, O. F. (2010). Kırım’ın Rusya’ya İlhakına Dair 17 Ekim 1783 Tarihli ve Knez Grigori Potemkin İmzalı Osmanlı Türkçesiyle Yazılmış Ferman, XV. Türk Tarih Kongresi Ankara 11-15 Eylül 2006 Kongreye Sunulan Bildiriler, C.2, Orta Asya Kafkasya Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi
• Ürekli, M. (1988), Kırım Hanlarının Mektublarında Kullandıkları Unvanlar. Tarih Boyunca Paleografya ve Diplomatik Semineri 30 Nisan-2 Mayıs 1986, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi.