The Verses that Husâmaddin Ali al-Bitlisî Associated Haqiqat al-Muhammadiyya with Haqiqat al-Murtazawiyya

Yıl 2017, Cilt: 4 Sayı: 1, 77 - 98, 30.06.2017

Mehmet Selim Ayday

Öz

Having passed away in 1504 CE, Hüsâmaddin Ali al-Bitlisî compiled

a tafsir al-ishara named Câmi‘u’t-Tanzîl ve’t-Ta’vîl besides many sufi works.

Like many sufis, he also considered that Allah first created the Prophet from

his‘Nur’ and all other creatures are created from this truth. The sufis have based

their ideas on various verses and hadithes which their accuracies are

controversial in terms of hadith techniques. In this article, al-Bitlisî's views on

this subject will be exemined after some basic information on the origin of the

idea of Haqiqat al-Muhammadiyya is provided. Because some previous studies

on this subject have already taken the historical course of this subject. So it will

be enough only to point out these studies to avoid falling into repetition.

According to our evaluation, al- Bitlisî developed for the first time an

understanding of Haqîqat al-Murtazawiyya along with the understanding of

Haqiqat al-Muhammadiyya considering the point that Ali was also created

from the same ‘Nur’. In this study, this issue will also be covered under a

separate heading.

Anahtar Kelimeler

Husâmaddin Ali al-Bitlisî, al-Haqîqat al-Muhammadiyya, al- Haqîqat al-Murtazaviyya, Câmi‘u’t-Tanzîl ve’t-Ta’vîl

Hüsâmeddin Ali el-Bitlisî’nin Hakîkat-i Muhammediyye ve Hakîkat-i Murtazaviyye ile İlişkilendirdiği Âyetler

Öz

Milâdî 1504 yılında vefat eden Hüsâmeddin Ali el-Bitlisî pek çok tasavvufî

eserin yanında Câmi‘u’t-Tenzîl ve’t-Te’vîl isimli bir işârî tefsir de telif etmiştir.

Pek çok mutasavvıf gibi o da Allah’ın ilk defa Hz. Peygamber’i kendi nurundan

yarattığını, diğer bütün yaratıkların ise bu hakikatten halkedildiğini ileri

sürmüştür. Mutasavvıflar bu düşüncelerini, çeşitli âyet ve sıhhati hadis

teknikleri açısından tartışmalı sözlere dayandırırlar. Bu makalede Hakîkat-i

Muhammediyye fikrinin ilk defa ortaya çıkış seyri ile ilgili temel bazı bilgiler

verildikten sonra el-Bitlisî’nin bu konu ile ilgili görüşlerine yer verilecektir. Zira

bu konuda daha önce yapılan bazı çalışmalar bu konunun tarihi seyrini ele

almıştır. Tekrara düşmemek için bu çalışmalara işaret etmekle yetinilecektir.

Bizim tespitimize göre el-Bitlisî, Hakîkat-i Muhammediyye anlayışı ile birlikte

Hz. Ali’nin de aynı nurdan yaratıldığından hareketle ilk defa Hakîkat-i

Murtazaviyye diye bir anlayış geliştirmiştir. Bu makalede bu konu da ayrı bir

başlık halinde ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hüsâmeddin Ali el-Bitlisî, Hakîkat-i Muhammediyye, Hakîkat-i Murtazaviyye, Câmi‘u’t-Tenzîl ve’t-Te’vîl

Kaynakça

• Arı, Mehmet Salih, İmamiye Şiası Kaynaklarına Göre İlk Üç Halife, Düşün Yay., İstanbul 2011.
• Ay, Mahmut, “İşârî Tefsirlerde Hakîkat-i Muhammediyye Anlayışı”, İÜ İlahiyat Fak. Dergisi, 2010, sayı: 23, s. 77-120.
• Aydemir, Abdullah, Tefsirde İsrâiliyyât, DİB Yay., Ankara 1979.
• Bağdatlı, İsmail Paşa, Hediyyetü’l-‘ârifîn: Esmâ’ü’l-müellifîn ve âsârü’lmüsannifîn, MEB Basım Evi, c. I, İstanbul 1951.
• Bayraktar, Mehmet, Kutlu Müderris İdris-i Bitlisî, Biyografi Net Yay., İstanbul 2006.
• Bitlisî, Hüsâmeddîn Ali, Câmi‘u’t-Tenzîl ve’t-Te’vîl, Yazma Eser, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa blm. 4 C. nr. 109, 110, 111, 112.
• ________, Kitâbü’n-nüsûs, Yazma eser, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa blm. nr. 1437.
• ________, Şerhu gülşen-i râz, Yazma Eser, Süleymaniye Ktp., Pertev Paşa Blm., 606-014 nolu mecmuanın içinde, vr. 137b.
• ________, Şerhu hutbeti’l-beyân, Yazma Eser, Süleymaniye Ktp. Ayasofya, nr. 1777m.
• ________, Şerhu ıstılâhâti’s-sûfiyye, Yazma Eser, Manisa İl Halk Ktp., nr. 1134. ________, Câmi‘u’t-Tenzîl ve’t-Te’vîl, Yazma Eser, Bitlis Mutki Yukarı koyunlu Medresesi Kütüphanesi, B nüshası, n. y.
• Bitlisî, İdris b. Hüsâmeddîn Ali, el-Hakku’l-mubîn fî şerhi risâleti’l-hakki’l-yakîn, Yazma Eser, Süleymaniye Ktp., Ayasofya Blm., nr. 0002338.
• Bitlisî, Mevlana Hakimüddin İdris b. Ali, “İdris-i Bitlisi’nin Tesbit Edilebilen İkinci Te’lif Eseri: Risâlâ-i Rabî‘al- Abrâr‘ın Türkçe Tercümesi” çev. Abdüsselam Uygur. y.y., t.y. 37 y. (Yayımlanmamış makale)
• Bitlîsî, Şerefhân, Şerefnâme, çev. Muhammed Ali Avnî, gözden geçirerek yeniden yayımlayan, Yahya Hişâb, Dâru ihyâ’il-kütübi’l- ‘arabiyyeti, Kahire t.y.
• Bursalı, Mehmet Tahir Efendi, Osmanlı Müellifleri, haz. A. Fikri Yavuz, İsmail Özen, Meral Yayınevi, İstanbul 1975.
• Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah Kâtib, Keşfü’z-zunûn ‘an esâmi’lkütüb ve’l-fünûn, tsh., M. Şerefettin Yaltkaya, Kilisli Rifat Bilge, MEB, Ankara 1941.
• Demirci, Mehmet, “Hakîkat-i Muhammediyye”, DİA, İstanbul 1997, c. XV, s. 179-180.
• Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr et-Taberî, Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l- Kur’ân, thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, Dâru Hicr, Kahire 2001.
• Efendi, Sadettin Hoca, Tâcü’t-tevârîh, sad. İsmet Parmaksızoğlu, 4. bs., Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1999.
• Fığlalı, Ethem Ruhi, Çağımızda İtikadî İslâm Mezhepleri, 7. bs., Selçuk Yay., Ankara 1995.
• Gökbilgin, M. Tayyip, XV-XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livası, Vakıflar Mülkler Mükataalar, İÜEF Yay., No. 508, Üçler Basımevi, İstanbul 1952.
• Gürer, Dilaver, “Ontolojik Bir Hakikatin Bir İnanç İlkesine Dönüştürülerek Tahrifi: Tarihsel Hakîkat-i Muhammediyye Anlayışı”, Akademide Felsefe Hikmet ve Din Sempozyumu, ed. Bayram Ali Çetinkaya, Bülent Ecevit Üniversitesi Yay., Ankara 2014, s. 255-258.
• Hamidullah, Muhammed, İslâm Peygamberi, çev. Salih Tuğ, 2 cilt, 4. bs., İrfan Yay., İstanbul 1980.
• Hindî, Alâuddin Ali b. Abdülmelik b. Kadı Han Müttaki, Kenzü’l-‘ummâl fî süneni’l-akvâl ve’l-ef’al, Dâiretü’l-ma‘ârifi’l-Osmaniyye, Haydarabad 1364/1945-1369/1950.
• İdiz, Ferzende, “Tasavvufta Hakîkat-ı Muhammediyye Meselesi ve Mesnevî’den Örnekler”, EKEV, (Bahar 2014), Yıl: 18, sayı: 59, s. 179-199.
• Kâşânî, Feyz, Tefsîrü’s-Sâfî, thk. Hüseyin A‘lamî, Müessesetü’l-A‘lamî, Beyrut 2008.
• Kehhâle, Ömer Rıza, Mu‘cemü’l-müellifîn: Terâcimü’l-müsennifi’l-kütübi’l- ‘arabiyye, 4 c., Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1993.
• Kerbelâî, Hâfız Hüseyin, Ravzatü’l-cinân ve cennâtü’l-cenân, nşr. Ca‘ferSultan Kurraî, 2 c, Tahran 1349/1970.
• Kummî, Ebü’l-Hasan Ali b. İbrâhim, Tefsîrü’l-Kummî, thk. Komisyon, Müessesetü’l-A‘lamî, Beyrut 2007.
• Makrizî, Takiyüddin Ahmed b. Ali, “Ehl-i Beyt’in Fazileti,” çev. M. Mahfuz Söylemez, AÜİFD, 2002, c. XLIII, sayı: 2, s. 413-447.
• Nûrbahş, Muhammed, Nûru’l-Hak, Yazma Eser, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 03702-022, vr. 69b-85a.
• ________, Risâle fi-tasavvuf, Süleymaniye Ktp., Fatih Blm., nr., 5367-003.
• ________, Risâletü’l-Hüdâ, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi Blm., nr. 3702-023.
• Ömer b. Ali b. el-Fârıd, Divan, Yazma eser nr. 1/1632, vr. 41b. (Çevrimiçi) http://www.almostafa. info/data/arabic/depot/gap.php?file=m012836.pdf 09.10.2015.
• Özcan, Abdülkadir, “İdrîs-i Bitlisî”, DİA, İstanbul 2000, c. XXI, s. 485-488.
• Öztürk, Yaşar Nuri, Enel Hak İsyanı, Hallâc-ı Mansûr: Darağacında Miraç, 5. bs., Yeni Boyut Yay., İstanbul 2011.
• Sarıkaya, M. Saffet, “Şerhu Hutbeti’l-Beyân’da Ehl-i Beyt İle İlgili İnanç Motifleri”, Arayışlar – İnsan Bilimleri Araştırmaları, 2005, c. VII, sayı: 13, s. 1-11.
• Serdar, M. Törehan, Mevlâna Hakîmüddin İdris-i Bitlisî, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2008.
• Tahrir Defteri: İBB Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet Yazmaları, nr. 071.
• Turgay, Nurettin, “Klasik Osmanlı Dönemi Müfessirlerinden Hüsâmüddîn Ali el-Bidlisî ve Tefsirciliği”, Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları -II-, ed. Bilal Gökkır vd., İlim Yayma Vakfı Yay., İstanbul 2013, s. 145-166.
• Tüsterî, Ebû Muhammed Sehl b. Abdullah, Tefsîrü’l-Kur’ani’l-‘Azîm: Tefsîrü’t-Tüsterî, nşr., Muhammed Bedrüddîn en-Na‘sânî el-Halebî, Matba‘atü’s-sa‘âde, Kahire 1908. (Fotokopi nüshadır)
• Uludağ, Süleyman, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, 2. bs., Kabalcı Yay., İstanbul 2005.
• Uysal, Muhittin, Tasavvuf Kültüründe Hadis: Tasavvuf Kaynaklarındaki Tartışmalı Rivayetler, Yediveren Y., Konya 2001.
• Yazıcı, Tahsin, “Hosâm-al-din ‘Ali Bedlisi Nurbahsi”, Encyclopaedia Iranica, c. XII, New York 2004, s. 490.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi, Hak Dîni Kur’an Dili, Eser Neşriyat, İstanbul 1979.
• Yıldırım, Ahmet, Tasavvufun Temel Öğretilerinin Hadislerdeki Dayanakları, 3. bs., TDV, Ankara 2013.