Mu’tezile’nin İnanç Sistemi; Usûl-i Hamse/Beş İlke ve Arka Planı

Yıl 2017, Cilt 4, Sayı 2, 1 - 28, 24.12.2017

Veysi ÜNVERDİ

Öz

İslâm düşüncesinin kurucu bir okulu olan Mu’tezile, ortaya koyduğu kelâm

sistemi, rasyonalist, özgürlükçü, sorgulayıcı ve eleştirel din söylemi ve kullandığı

özgün dil ile her dönemde adından sıkça söz ettirmiştir. İtikâdî alanı ilk defa

sistematik şekilde ortaya koyan Mu’tezile, inanç sistemini beş esas halinde

deklare etmiştir. Usûl-i hamse olarak bilinen bu prensipler adeta Mu’tezile ile

özdeşleşmiştir.

Usûl-i hamse, dini yorum bakımından Mu’tezile’nin Ehl-i Sünnet’ten farklılaştığı

temel hususlardır. Bu esaslar, sadece dinî gerekçeleri ve muhtevaları olan ilkeler

değildir. Bilakis bazı sosyo-politik etkenler altında ortaya çıkan bu ilkelerin

birtakım siyasi veçheleri de vardır. Bu esasların arka planını bilmek, Mu’tezilî

düşünce biçimini daha iyi anlamaya vesile olabilir. Bu nedenle makalemiz beş esasın derli toplu biçimde irdelenmesi üzerinedir. Araştırmada Mu’tezile’nin

dinî söylemi analiz edilerek beş esasın arka planı ile muhtevası tahlile tabi

tutulmuştur. Böylece bu makale siyasi bağlamdan soyut olmayan ve akıl, felsefe

ve adalet ile örülmüş dinî söyleme daha yakından bakma çabasının ürünüdür.

Anahtar Kelimeler

Mu’tezile, Beş Esas, Usûl-i Hamse, İnanç Sistemi, İtikâd

Mu’tazila’s Faith System; Usûl-i Hamse/Five Principles and Background

Öz

Mu’tazila, a founding school of Islamic thought, has frequently

spoken in every period by its distinctive kalam system, rationalist, libertarian

and inquisitive religious discourse and the original language it uses. Mu’tazila,

that systematically revealed the belief field for the first time, declared the belief

system in five essentials. These principles, known as Usul-i hamse, are almost

identical to Mu’tazila.

Usûl-i hamse are the main points that Mu’tazila differentiates from the Ahl

as-Sunnah in terms of religious interpretation. These principles are not merely

principles of religious justification and content. On the contrary, these principles,

which have emerged under a number of socio-political factors, also have a

number of political aspects. Knowing the background of these essentials can

lead to better understanding of the form of Mu’tazilite thought. For this reason,

our article is based on a thorough analysis of these five essentials. In the study,

the religious discourse of Mu’tazila was analyzed along with the content and

background of the five essentials. Thus, this article is the product of an effort to

take a closer look at religious discourse which is not distant to political context

and is woven with reason, philosophy and justice.

Anahtar Kelimeler

Mu’tazila, Five Essentials, Usûl-i Hamse, Essentials of Faith, Belief

Kaynakça

• Abdeh, Muhammed-Abdulhalîm Tarık, el-Mu’tezile beyne’l-Kadîm ve’l-Hadîs, Dârü’l-Erkam, Birmingham 1987.
• Abdülhamid, İrfan, İslâm’da İtikadi Mezhepler ve Akâid Esasları, trc. M. Saim Yeprem, Marifet Yay., İstanbul 1994.
• Alpyağıl, Recep, Din Felsefesi Açısından Mu’tezile Gelen-Ek-i, İz Yayıncılık, İstanbul 2014.
• Ammâra, Muhammed, Mu’tezile ve Devrim, trc. İbrâhîm Akbaba, İstanbul 1988.
• _____,Mu’tezile’de İnsanın Özgürlüğü, trc. Vahdettin İnce, İstanbul 1998.
• Amracî, A. Şevkî İbrâhîm, el-Mu’tezile fî Bağdad ve Eserihim fi’l-Hayati’l- Fikriyyeti ve’s-Siyaseti, Mektebetü Madbulî, Kahire 2000.
• Ay, Mahmut, “Kelâmda Adalet, Kudret ve Hikmet Bağlamında Tanrı Tasavvurları”, Eskiyeni, 2015, sayı: 31, ss. 25-50.
• _____,Mu’tezile ve Siyaset, Pınar Yayınları, İstanbul 2002.
• Aydınlı, Osman, Akılcı Din Söylemi, Hitit Kitap, Ankara 2010.
• _____, “Mu’tezile Ekolü Teşekkülü, İlkeleri ve İslâm Düşüncesine Katkıları”, Marife, 2003, sayı: 3, ss. 27-54.
• _____, İslâm Düşüncesinde Aklîleşme Süreci, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2013.
• Aytepe, Mahsum, “Mu’tezile Kelâmında Ötekine Ulaşma Kaygısı Olarak Emr-i bi’l-Maruf Neyh-i ani’l-Münker İlkesi”, Mukaddime, Mardin 2017, c. 8, sayı: 1, ss. 83-97.
• Bâkıllânî, Kitâbu’t-Temhîd, nşr. İ. Ahmed Haydar, Beyrut 1987.
• Bedevî, Abdurrahman, Mezâhibü’l-İslâmiyyîn, Beyrut: 1997.
• Belhî, Ebû’l-Kâsım, Zikrü’l-Mu’tezile, nşr. Fuâd Seyyid, Tunus 1393. Cârullah, Zühdî, el-Mu’tezile, Beyrut 1974.
• Cengiz, Yunus, Mu’tezile’de Eylem Teorisi, Düşün Yay., İstanbul 2012. Cüveynî, Kitâbü’l-İrşâd, nşr. M. Yusuf Musa-A. Abdulmünim Abdulhamid, Mısır 1950.
• Çağrıcı, Mustafa, “el-Emru bi’l-Maruf ve’n-Nehyu ani’l-Münker”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, TDV Yay., Ankara 1995, c. 11, ss. 138-141.
• Çelebi, İlyas, “Menzile beyne’l-Menzileteyn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, TDV Yay., Ankara 2004, c. 29, ss. 161-162.
• _____, “Mu’tezile”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, TDV Yay., Ankara 2006, c. 31, ss. 391-401.
• _____, İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kâdî Abdülcebbâr, Rağbet Yayınları, İstanbul 2002.
• _____, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse Tercümesi, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, İstanbul 2013.
• Dertli, Yahya, Kur’an’ı Kerim’in İyiliği Emretme ve Kötülükten Kaçındırma İlkesinin Mu’tezile Düşüncesindeki Kullanım Alanı, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Kahramanmaraş 2006.
• Dugaym, Semih, Felsefetü’l-Kader fi Fikri’l-Mu’tezile, Dâru’l-Fikri’l-Lübnânî, Beyrut 1996.
• Eş’arî, Ebû’l-Hasen, Makalatü’l-İslâmiyyin ve İhtilafu’l-Musallin, nşr. Helmut Ritter, İstanbul 1929.
• Hayyât, Ebü’l-Hüseyin, Kitâbu’l-İntisâr ve’r-Redd alâ İbn Râvendî el-Mülhîd, nşr. N. Nasr Nader, Beyrut 1957.
• Isfahânî, Ebû’l-Ferec, Mekâtilü’t-Talibiyyîn, thk. S. Ahmed Sakar, Kahire 1949. Işık, Kemal, Mu’tezile’nin Doğuşu ve Kelâmî Görüşleri, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1967.
• Izutsu, Toshihiko, Kur’an’da Allah ve İnsan, trc. Süleyman Ateş, Ankara 1963.
• İbn Fûrek, Mücerredü’l-Makâlât, thk. D. Gimaret, Beyrut 1987.
• İbn Kuteybe, Uyûnu’l-Ahbâr, Kahire 1343.
• İbnü’l-Murtazâ, Kitabü’l-Kalâid fî Tashîhi’l-Akâid, Daru’l-Meşrik, Beyrut 1986. ____, el-Münye ve’l-Emel, İskenderiye 1985.
• ____, Tabakâtü’l-Mu’tezile, nşr. Diwald Wilzer, Beyrut 1960.
• İbrâhîm Yusuf, Hanım, Aslu’l-Adl inde’l-Mu’tezile, Dâru’l-Fikri’l-Arabi, Kahire 1993.
• İsferâyînî, et-Tebsîr fi’d-Din, thk. Yusuf el-Hut, Beyrut 1983.
• Kâdî Abdülcebbâr, Muğnî fî Ebvabi’t-Tevhîd ve’l-Adl, thk. İbrâhîm Medkûr editörlüğünde bir heyet, Kahire 1957-1969.
• ____, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, nşr. Abdülkerim Osmân, Kahire 1996. ____, Muhtasar fî Usûli’d-Dîn, (Resa’ilu’l-Adl ve’t-Tevhid içinde), nşr. Muhammed Ammâra, Kahire 1971.
• ____, Fazlü’l-İ’tizâl ve Tabakâtü’l-Mu’tezile, thk. Fuâd Seyyid, Tunus 1974. ____, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, trc. İlyas Çelebi, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, İstanbul 2013.
• Kâsım b. Muhammed, Kitabu’l-Esas li Akâidi’l-Ekyas, thk. A. Nasri Nader, Beyrut 1980.
• Kılavuz, Ahmet Saim, “Adl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, TDV Yay., Ankara 1998, c. 1, ss. 387-388.
• Koloğlu, O. Şener, Cübbâîlerin Kelâm Sistemi, İsam Yayınları, Ankara 2007.
• Kutlu, Sönmez, “Va’d ve Vaîd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, TDV Yay., Ankara 2012, c. 42, ss. 414-415.
• Malatî, Kitabu’t-Tenbih, thk. M. Zahid b. el-Hasan el-Kevserî, Kahire 1949.
• Maraz, Hüseyin, “Mu’tezile’nin “el-Menzile beyne’l-Menzileteyn” Savunusu ve Doğuşu ile İlişkisi”, Kelâm Araştırmaları Dergisi, 2016, sayı:1, c. 14, ss. 1-33.
• Mâtürîdî, Kitâbu’t-Tevhîd, thk. Fethullah Huleyf, İstanbul 1979.
• ____, Te’vilâtü’l-Kur’an, nşr. Ertuğrul Boynukalın, İstanbul 2006.
• Melâhimî, Mahmûd b. Muhammed, Kitabu’l-Fâik fî Usûli’d-Din, thk. Faysal Bedir Avn, Kahire 2010.
• Melâhimî, Mahmûd bin Muhammed, Kitabu’l-Mutemed fî Usûli’d-Din, thk. M. Mc. Dermott-W. Madelung, al-Hoda, London 1991.
• Mennâî, Aişe Yusuf, Usûlü’l-Akîde, Devha 1412.
• Muhsin, Necah, el-Fikru’s-Siyâsî inde’l-Mu’tezile, Kahire 1996.
• Nevbahtî, Ebu’l-Hasen, Firaku’ş-Şia, İstanbul 1931.
• Neşşâr, Ali Sâmî, Neş’etü’l-Fikri’l-Felsefî fi’l-İslâm, Kahire tsz. Nîsâbûrî, Ebû Reşîd, Fî’t-Tevhid, nşr. Abdülhâdi Ebû Rîde, el-Müessesetü’l- Mısriyye, Kahire 1969.
• Râzî, Bedreddin, Hücecü’l-Kur’an, nşr. A. Ömer el-Mahmesânî, Beyrut 1986. Suphî, Ahmed Mahmûd, Fî İlmi’l-Kelâm, Beyrut 1405.
• Şehristânî, el-Milel ve’n-Nihal, thk. A. Fehmi Muhammed, Beyrut 2009.
• Şevaşî, Süleyman, Vâsıl b. Ata ve Arauhü’l-Kelamiyye, Tunus 1993.
• Teftâzânî, Şerhu’l-Akâid, trc. Süleyman Uludağ, Dergah Yayınları, İstanbul 1999.
• Topaloğlu, Bekir–Çelebi, İlyas, Kelâm Terimleri Sözlüğü, İsam Yay., Ankara 2013.
• Türkmen, Hasan, ‘‘Söylemin Belirleyiciliği Bağlamında Tenzihî Söylemin İzdüşümü’’, Artuklu Akademi Dergisi, sayı: 3/1, 2016.
• Ünverdi, Mustafa, Ahlâkî Davranış ve Ebedi Kurtuluş İlişkisi, Araştırma Yay., Ankara 2015.
• ____, “Ahlakın Epistemolojisi”, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Aralık 2014, yıl: 7, sayı: 2, ss. 327-349.
• Watt, Montgomery, İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri, trc. E. Ruhi Fığlalı, Ankara 1981.
• Zemahşerî, el-Minhâc fî Usûli’d-Din, thk. Sabine Schmıdtke, Franz Steiner Verlag, Stuttgart 1997.