The Phenomenon of Qirāʾāt in Abū ʿUbayda's Majāz al-Qurʾān and the Effects on Tafsīr of Benefited Qirāʾāt Varieties in the Book

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 1, 79 - 94, 26.06.2023

Muhammed Pilgir

https://doi.org/10.34247/artukluakademi.1257892

Cited By: 2

Öz

In this research, the qirāʾāt varieties in the work called Majāz al-Qurʾān, which was first written work on gharīb al-Qurʾān, were examined, and the effects of these varieties on tafsīr were explained with examples. In our study, through the method of scanning the work entirely, it has been seen that the words bearing the qirāʾāt varieties are not included enough in the work. It has been observed that the author is weak compared to his contemporaries, Ferrāʾ and Ahfash, especially in terms of dealing with qirāʾāt differences. At the same time, it has been observed that most of the qirāʾāt differences in the aforementioned work are not attributed to qirāʾāt. So much so that, as far as can be determined, only one of them was mentioned about "six qirāʾāt"; but it is unclear to whom this concept is attributed. Regarding another qirāʾāt variety, it has been observed that attribution to the people of Medina is in question. Thus, it is discovered that Abū ‘Ubaydah has followed his teacher in the majority of the words that have qirāʾāt differences, besides the fact that the reference of these varieties has been observed to be his teacher Abū ‘Amr only. Based on the aforementioned inferences, it was concluded that the qirāʾāt data acquired by someone who was a student of Abū ʿAmr was not sufficiently reflected in the subject work.

Anahtar Kelimeler

Qirāʾāt, Tafsīr, Linguistics, Gharīb al-Qurʾān, Majāz al-Qurʾān, Abū ʿUbayda

Ebû ‘Ubeyde’nin Mecâzü’l-Kur’ân’ında Kıraat Olgusu ve Söz Konusu Eserde İstifade Edilen Kıraat İhtilaflarının Tefsire Etkileri

Öz

Bu araştırmada, garîbü’l-Kur’ân üzerine ilk olarak kaleme alınan Mecâzü’l-Kur’ân adlı eserde geçen kıraat ihtilafları incelenmiş ve bu ihtilafların tefsire etkisi örneklerle anlatılmıştır. Çalışmamızda eser baştan sona taranmış ve bu tarama sonucunda mezkûr eserde kıraat ihtilafına konu olan kelimelere çok sık yer verilmediği görülmüştür. Özellikle kıraat ihtilaflarına temas edilmesi noktasında müellifin, muasırı olan Ferrâ’ ve Ahfeş’e nazaran zayıf kaldığı müşahede edilmiştir. Aynı zamanda mezkûr eserde yer verilen kıraat ihtilaflarının çok büyük bir kısmının meşhur veya şâz kıraatlere isnadının söz konusu olmadığı gözlenmiştir. Öyle ki tespit edilebildiği kadarıyla bunlardan sadece biri hakkında “altı kıraat”ten bahsedilmiş; fakat bu kavramın kime nispet edildiği müphem kalmıştır. Bir başka kıraat ihtilafı hakkında ise Medine ehline isnadın mevzubahis olduğu müşahede edilmiştir. Nitekim kıraat ihtilafı bulunan kelimelerde Ebû ‘Ubeyde’nin, ekseriyetle hocasının kıraatini tercih ettiği tespit edilmiş ve bu ihtilaflara ait referansın sadece hocası Ebû ‘Amr b. el-‘Alâ’ olduğu gözlemlenmiştir. Zikredilen bulgulardan hareketle, Ebû ‘Amr’a talebe olmuş birinin kıraat müktesebatının esere yeterince yansımadığı sonucu çıkarılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kıraat, Tefsir, Dil Bilimi, Garîbü’l-Kur’ân, Mecâzü’l-Kur’ân, Ebû ‘Ubeyde

Kaynakça

• Abdülbâkî, Muhammed Fuâd. el-Mu‘cemü’l-müfehres li elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, h. 1464.
• Ahfeş, Ebü’l-Hasen Saîd b. Mes‘ade el-Evsat. Meâni’l-Kur’ân. thk. Hüdâ Mahmûd Karâa 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1411/1990.
• Aksakal, Zeynep Nermin. “Ebû Ubeyde Ma‘mer b. el-Müsennâ, Mecâzü’l-Kur’ân’ı ve Mukaddimesi Üzerine Bir İnceleme”. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 8/2 (2015), 83-104.
• Altıkulaç, Tayyar. “Halef b. Hişâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 23 Şubat 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/halef-b-hisam
• Altıkulaç, Tayyar. “Kisâî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 23 Şubat 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/kisai-ali-b-hamza
• Altıkulaç, Tayyar. “Ya‘kūb el-Hadramî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 23 Şubat 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/yakub-el-hadrami
• Aydın, İsmail. “Meâni’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 15 Ocak 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/meanil-kuran
• Bayraktutan, Osman. “Kırâatlerin Sınırlandırılması Meselesi”. Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (Nisan 2018), 121-144.
• Birışık, Abdülhamit. “Kıraat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 20 Ocak 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/kiraat--ilim
• Birışık, Abdülhamit. “Mecâzü’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 12 Şubat 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/mecazul-kuran
• Cerrahoğlu, İsmail. “Garîbü’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 23 Ocak 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/garibul-kuran
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. es-Sıhâh tâcü’l-luga ve sıhâhu’l-‘Arabiyye. thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘İlmi’l-Melâyîn, 4. Basım, 1990.
• Çağıl, Necdet. “Kur’an Kıraatinde Musiki -Ses Uyumu, Ezgilendirme/Teganni ve Kıraatlerde Fonoloji/Ses-Anlam İlişkisi-”. Tarihten Günümüze Kıraat İlmi: Uluslararası Kıraat Sempozyum Kitapçığı (16-18 Kasım 2012). 327-361. İstanbul: DİB Yayınları, 2015.
• Çağıl, Necdet. Kur’ân’ın Belâgat ve Fonetik Yapısı. Ankara: İlâhiyât, 2005.
• Çağrıcı, Mustafa. “Teennî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 29 Ocak 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/teenni
• Çalış, Muhammet İkbal. “Ebu Ubeyde Ma’mer b. Müsenna ve Mecâzü’l-Kur’ân İsimli Eseri”. Dâru’l-Funun İlahiyat (İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi ‘Fuat Sezgin’ Özel Sayısı (2019), 205-212. https://doi.org/10.26650/di.2019.30.2.0060
• Çimen, Abdullah Emin. “Kur’ân’da Ritmik Yapı: Fâsıla ve Uslûp Açısından Bir Deneme”. Dini Araştırmalar Dergisi 10/29 (2007), 189-236.
• Dağ, Mehmet. “İbn Mücahid’in Kıraat Ekollerini Yedi İle Sınırlaması: Eleştirel Bir Yaklaşım”. Ekev Akademi Dergisi 10/27 (Bahar 2006), 81-104.
• Dânî, Ebû ‘Amr Osmân b. Saîd b. Osman el-Endelüsî. Câmi‘u’l-beyân fi’l-kırââti’s-seb‘i’l-meşhûra. thk. Abdülmüheymin Abdüsselâm et-Tahhân v.d. 4 Cilt. Şarika: Câmiatü’ş-Şârika, 1428/2007.
• Dânî, Ebû ‘Amr Osmân b. Saîd b. Osman el-Endelüsî. et-Teysîr fi’l-kırââti’s-seb‘. thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. Şarika: Mektebetü’s-Sahâbe, Ayn Şems: Mektebetü’t-Tâbiîn, 1429/2008.
• Ebû Hayyân el-Endelüsî, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân. el-Bahru’l-muhît. nşr. Sıtkî Muhammed Cemîl. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1431-1432/2010.
• Ebû ‘Ubeyde, Ma‘mer b. el-Müsennâ et-Teymî. Mecâzü’l-Kur’ân. nşr. Fuat Sezgin. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1401/1981.
• Ebû Ya‘lâ el-Mevsılî, Ahmed b. Alî b. el-Müsennâ et-Temîmî. Müsned. thk. Hüseyin Selim Esed. 13 Cilt. Dımaşk: Dâr’ul-Me’mûn li’t-Türâs, 1986.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-luga. thk. İbrâhîm el-İbyârî. 15 Cilt. Kahire: ed-Dâru’l-Mısriyye, 1964-1967.
• Ferrâ’, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd b. Abdillâh el-Absî. Meâni’l-Kur’ân. 3 Cilt. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, 3. Basım, 1403/1983.
• Ferâhîdî, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed b. Amr b. Temîm. Kitâbü’l-‘Ayn. thk. Abdülhamîd Hindâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l‘İlmiyye, 1424/2003.
• Heyb, Ahmed Fevzî. “Kitâbü mecâzi’l-Kur’ân li-Ebî ‘Ubeyde Ma ‘mer b. el-Müsennâ el-Basrî (h. 110-209) evvelü kitâbi fî garibi’l-Kur’âni’l-Kerîm ve meânîhî”. Mecelletü Külliyyeti’l-‘Ulûmi’l-İslâmiyye:Câmiatü’s-Sultân Muhammed el-Fâtih el-Vakfiyye 1/1 (Ocak 2020), 20-46.
• İbn Akîl, Ebû Muhammeed Bahâuddîn Abdullâh b. Abdirrahmân b. Abdillâh b. Akîl el-Hemedânî. Şerhu İbn ‘Akîl. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 1431/2010.
• İbn ‘Atıyye el-Endelüsî, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib. el-Muharreru’l-vecîz. thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1422/2001.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî b. Fâris el-Hayyât el-Bağdâdî. el-Câmi‘ fi’l-kırââti’l-‘aşr ve kırâati’l-A‘meş. thk. Hâlid Hasen Ebü’l-Cûd. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1437/2016.
• İbn Galbûn, Ebü’l-Hasen Tâhir b. Abdilmun‘im b. Ubeydillâh b. Galbûn el-Halebî el-Mısrî. et-Tezkira fi’l-kırââti’s-semân. thk. Eymen Rüşdî Süveyd. 2 Cilt. Cidde: el-Cemâatü’l-Hayriyye li-Tahfîzi’l-Kur’âni’l-Kerîm, 1412/1991.
• İbn Hayr, Ebû Bekr Muhammed b. Hayr b. Ömer el-İşbîlî, Fihrist. thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf, Mahmûd Beşşâr ‘Avvâd. Tunus: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2009.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts. İbn Mihrân, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Mihrân el-Asbahânî. el-Mebsût fi’l-kırââti’l-‘aşr. thk. Sübey‘ Hamza Hâkimî. Dımaşk: Mecme‘u’l-Lugati’l-‘Arabiyye, ts.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekr Ahmed b. Mûsâ b. el-Abbâs et-Temîmî. es-Seb‘a fi’l-Kırâât, thk. Şevkî Dayf. Kahire: Dâru’l-Ma‘ârif, 1972.
• İbn Sivâr, Ebû Tâhir Ahmed b. Alî b. Ubeydillâh b. Ömer b. Sivâr. el-Müstenîr fi’l-kırââti’l-aşer. thk. Ammâr Emîn ed-Dudû. 2 Cilt. Dubai: Dâru’l-Buhûs li’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye ve İhyâi’t-Türâs, 1426/2005.
• İbn Zencele, Ebû Zür‘a Abdurrahmân b. Muhammed. Hüccetü’l-kırâaât. thk. Saîd el-Afgânî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 5. Basım, 1418/1997.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. Neşru’l-kırââti’l-‘aşr. thk. Eymen Rüşdî Süveyd. 5 Cilt. İstanbul: Dâru’l-Gavsânî li’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye, Lübnan: Dâru’l-Gavsânî li’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye, 1439/2018.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. Tayyibetü’n-Neşr fi’l-kırââti’l-‘aşr. tsh. Muhammed Temîm ez-Zu‘bî. Medine: Mektebetü Dâru’l-Hüdâ, 1994.
• İbnü’l-Kıftî, Cemâlüddîn Ebü’l-Hasen Alî b. Yûsuf. İnbâhu’r-ruvât ‘alâ enbâhi’n-nühât. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1406/1986.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kûb İshâk b. Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1398/1978.
• Kalânisî, Ebü’l-‘İzz Muhammed b. el-Hüseyn b. Bündâr el-Vâsıtî. İrşâdü’l-mübtedî ve tezkiratü’l-müntehî fi’l-kırââti’l-‘aşr. thk. Osmân Mahmûd Gazzâl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1428/2007.
• Kalânisî, Ebü’l-‘İzz Muhammed b. el-Hüseyn b. Bündâr el-Vâsıtî. el-Kifâyetü’l-kübrâ fi’l-kırââti’l-‘aşr. thk. Cemâlüddîn Muhammed Şeref. Tanta: Dâru’s-Sahâbe li’t-Türâs, 1427/2006.
• Karaarslan, Nasuhi Ünal. “Ta‘rîb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 23 Ocak 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/tarib Kaysî, Tâhâ Ferîh Sâlih. “Eseru’l-kırââti’l-Kur’âniyye fî Mecâzi’l-Kur’âni li Ebî Ubeyde”. Mecelletü’l-Üstâz 1/205 (2013/1434), 631-648.
• Kılıç, Mustafa. Kıraat-Tefsir İlişkisi: Zemahşeri Örneği. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015.
• Kirmânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ebî Nasr. Şevâzzü’l-kırâât. thk. Şemrân ‘Iclî. Beyrut: Müessesetü’l-Belâğ, 1422/2001.
• Kur’ân Yolu. Erişim 30 Ocak 2023. https://kuran.diyanet.gov.tr Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. Abdullâh b. Abdilmuhsin et-Türkî vd. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1427/2006.
• Mehdevî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ammâr. Şerhu’l-Hidâye. thk. Hâzim Saîd Haydar. 2 Cilt. Riyad: Mektebebetü’r-Rüşd, 1416/1995.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed Hammûş b. Muhammed el-Kaysî. el-Hidâye ilâ bulûği’n-nihâye. 12 Cilt. Şarika: Câmiatü’ş-Şârika Külliyetü’d-Dirâsâti’l-‘Ulyâ ve’l-Bahsi’l-‘İlmî, 1429/2008.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed Hammûş b. Muhammed el-Kaysî. el-Keşf ‘an vücûhi’l-kırââti’s-seb‘i ve ‘ilelihâ ve hucecihâ. thk. Muhyiddîn Ramazân. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1404/1984.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed Hammûş b. Muhammed el-Kaysî. et-Tebsıra fi’l-kırââti’s-seb‘. thk. Muhammed Gavs en-Nedvî. Bombay: ed-Dâru’s-Selefiyye, 2. Basım, 1402/1982.
• Muhaysin, Muhammed Sâlim. el-Mühezzeb fi’l-kırââti’l-‘aşr ve tevcîhihâ min tarîki Tayyibeti’n-Neşr. 2 Cilt. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1417/1997.
• Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl el-Murâdî el-Mısrî. Meâni’l-Kur’âni’l-Kerîm. thk. Muhammed Alî es-Sâbûnî. 6 Cilt. Mekke: Câmiatü Ümmi’l-Kurâ (Türâsü’l-İslâmî), 1408/1988-1410/1989.
• Önkal, Ahmet. “MUSTALİḲ (Benî Mustaliḳ)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 25 Şubat 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/mustalik-beni-mustalik
• Pilgir, Muhammed. Kıraat ilminde Med -Kıraat-ı Aşere’nin Ortak Meseleleri Bağlamında-. Ankara: İlâhiyât, 2022. Râzî, Ebû Abdillâh Zeynüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdilkâdir. Muhtâru’s-Sıhâh. Beyrut: Mektebetü Lübnân, 1986.
• Saylan, Nesrişah. “Vakf/Vasl Halinde “Yâ” Harfinin İsbâtı Veya Hazfi Üzerine Bir İnceleme”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 19/1 (Haziran 2019), 45-66. https://doi.org/10.33420/marife.551063 Sezgin, Fuat. “Mukaddime”. Mecâzü’l-Kur’ân. mlf. Ebû ‘Ubeyde Ma‘mer b. el-Müsennâ et-Teymî. 1/9-50. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1401/1981.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Cami‘u’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullâh b. Abdilmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Riyad: Dâru ‘Âlemi’l-Kütüb, 1424/2003.
• Termesî, Muhammed Mahfûz b. Abdillâh b. Abdilmennân. Gunyetü’t-talebe bi-şerhi’t-Tayyibe. thk. Abdullâh b. Muhammed b. Süleymân b. el-Cârullâh. 5 Cilt. Riyad: Dâru’t-Tedmûriyye, 2. Basım, 1440/2019.
• Tülücü, Süleyman. “Ma‘mer b. Müsennâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 14 Şubat 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/mamer-b-musenna
• ‘Ukberî, Ebü’l-Bekâ’ Muhibbüddîn Abdullâh b. el-Hüseyn b. Abdillâh. İ‘râbu’l-kırââti’ş-şevâz. thk. Muhammed es-Seyyid Ahmed ‘Azzûz. 2 Cilt. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1417/1996.
• Ünal, Mehmet. Kur’ân’ın Anlaşılmasında Kıraat Farklılıklarının Rolü. Konya: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı, 2019.
• Yerinde, Adem. “Mecâzü’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 1 Şubat 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/mecazul-kuran--mamer-b-musenna
• Yerinde, Adem. “Mecâzü’l-Kur’ân’ı Çerçevesinde Ebû Ubeyde’nin Tefsirciliği”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/19 (Haziran 2009), 151-189.
• Zebîdî, Muhammed Mürtezâ el-Hüseynî. Tâcü’l-‘arûs min cevâhiri’l-Kâmûs. thk. Abdülalîm et-Tahâvî vd. 40 Cilt. Kuveyt: et-Türâsü’l-‘Arabî, 2. Basım, 1407/1987.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl. Meâni’l-Kur’ân ve i’râbuhû. thk. Abdülcelîl Abduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1408/1988. Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’. thk. Kâmil el-Harrât vd. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1402/1982-1409/1988. Zemahşerî, Cârullâh Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ‘an hakâiki gavâmizi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd vd. 6 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-‘Ubeykân, 1418/1998.