Belâgat Tarihinde Bir Donukluk veya Çöküş (İnhitât) Döneminden Söz Edilebilir mi? -Hicri 5. ve 7. yy. Arasında Belâgate Yapılan Katkılar Bağlamında Bir Okuma-

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 1, 99 - 118, 30.06.2024

İsa Güceyüz

https://doi.org/10.34247/artukluakademi.1466327

Öz

Arap edebiyatı ve belâgat tarihiyle ilgili çeşitli dönemlendirmeler yapılmaktadır. Bu çalışmada Arap edebiyatı ve belâgatini dönemlendirme meselesi ve belâgat tarihinde bir donukluk veya çöküş (inhitât) döneminden bahsedilip bahsedilemeyeceği hususu tartışılmaktadır. Donuklaşma döneminin başlangıç ve bitişiyle ilgili görüşler gerekçe ve itirazlarıyla ortaya konulmaktadır. Bu bağlamda bazı müellifler donukluğun başlangıcını hicri ikinci asra kadar götürürken bazıları da miladi on dokuzuncu yüzyıla kadar getirmişlerdir. Belâgatin donuklaştığı iddia edilen tarihlerde ittifak olmaması ve donuklaşma tartışmalarının odağında yer alan hicri beşinci ve yedinci yüzyıl arasında belâgate çok önemli katkılar yapılması, belâgatin bu döneminin donukluk veya çöküş dönemi olarak nitelenemeyeceğini ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belâgati, Belâgat Tarihi, Belâgatin Dönemleri, Donukluk, Çöküş, Hicri Beşinci ve Yedinci Yüzyıl

Can We Talk About A of Dullness or Collapse (al-Inḥıṭāṭ) in the History of Rhetoric? -A Reading in the Context of Contributions to Rhetoric Between the 5th and 7th Centuries Hijri-

Öz

Various periodizations are made regarding the history of Arabic literature and rhetoric (al-Balāġah). In this study, the issue of periodizing Arabic literature and rhetoric and whether there can be a period of dullness or decline (al-ınḥıṭāṭ) in the history of rhetoric is discussed. Opinions regarding the beginning and end of the dulling period are put forward with their justifications and objections. In this context, some authors date the beginning of dullness to the second century of the Hijri calendar, while others date it to the nineteenth century AD. The fact that there is no consensus on the dates when rhetoric allegedly became dull and that very important contributions were made to rhetoric between the fifth and seventh centuries of the Hijri calendar, which is at the center of the discussions about dullness, reveals that this period of rhetoric cannot be described as a period of dullness or collapse.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric (al-Balāġah), History of Rhetoric, Periods of Rhetoric, Dullness, Collapse (al-Inḥıṭāṭ), Fifth and Seventh Centuries Hijri

Kaynakça

• Abbâs, Fadl Hasan. el-Belâğa funûnuhâ ve efnânuhâ: ‘ilmu’l-meânî. İrbid: Dâru’l-Furkân li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 4. Basım, 1997.
• Advâlî, Sâra. “Kırâe fî kitâbi el-Mûcez fî târîhi’l-belâğa li-Mâzin el-Mubârak: Mulahhas li-ehemmi mu‘tayâti’l-kitâb”. Şebeketu’l-Alûka. Erişim 17 Ekim 2023. https://www.alukah.net/literature_language/0/109034
• Asana, Cennet. “Çağdaş Dönemde Sekkâkî’ye Yöneltilen Eleştiriler ve Değerlendirilmesi”. Ebu Yakup Sekkâki’nin Gramer ve Belâgat Anlayışı. ed. Tahsin Yurttaş - Abdullah Hacıbekiroğlu. Ankara: Fecr Yayınları, 2023, 373-409.
• Atîk, Abdulaziz. Fi’l-Belâğati’l-‘Arabiyye ‘ilmu’l-Meânî ve’l-Beyân ve’l-Bedî‘. Beyrut: Dâru’n-Nahdati’l-‘Arabiyye, ts.
• Atîk, Abdulaziz. ‘İlmu’l-Bedî‘. Beyrut: Dâru’n-Nahdati’l-‘Arabiyye, ts. Bâkıllânî, Ebû Bekr. İ‘câzu’l-Kur’ân. thk. Seyyid Ahmed Sakr. Mısır: Dâru’l-Me‘ârif, 1997.
• Bedreddin b. Mâlik. el-Misbâh. thk. Husnî Abdulcelîl Yusuf. Mısır: Mektebetu’l-’Âdâb, 1989.
• Bergsträsser, Gotthelf. Sâmî Dilleri Tarihi. çev. Hulusi Kılıç – Eyyüp Tanrıverdi. İstanbul: Anka Yayıncılık, 2006.
• Brockelmann, Carl. Târîhu’l-edebi’l-‘Arabî. çev. es-Seyyid Yakub Bekr. 6 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Me‘ârif, 3. Basım, ts.
• Bulut, Ali. “Kur’ân Filolojisiyle İlgili Üç İlim Dalı (Garîbü’l-Kur’ân, Meânî’l-Kur’ân, İ‘râbu’l-Kur’ân) ve Bu Dallarda Eser Veren Müellifler (Hicri İlk Üç Asır)”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/12-13 (2001), 391-408.
• Bûhasen, Ahmed. “Murâca‘ât Nakdiyye li-Mefhûmi ‘Asri’l-İnhitât”. el-Kitâb es-Senevî li-A‘mâli Muhteberi’s-Serdiyyât ve’l-Hitâbât es-Sekâfiyye 3 (2019), 9-23.
• Câhız, ‘Amr b. Bahr. el-Beyân ve’t-tebyîn. 3 Cilt. Beyrut: Dâr ve Mektebetu’l-Hilâl, 1423.
• Cürcânî, Abdulkâhir. Delâilu’l-’i‘câz. thk. Mahmud Muhammed Şâkir. Kahire-Cidde: Matba‘atu’l-Medenî bi’l-Kahire – Dâru’l-Medenî bi-Cidde, 1992.
• Cündioğlu, Dücane. “Çağdaş Tefsir Tarihi Tasavvurunun Kayıp Halkası: ‘Osmanlı Tefsir Mirası’ Bir Histografik Eleştiri Denemesi”. İslâmiyât 2/4 (1999), 51-73.
• Cürcânî, Abdulkâhir. Esrâru’l-Belâga. thk. Abdulmamid Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2001.
• Dayf, Şevkî. Târîhu’l-edebi’l-‘Arabî. 10 Cilt. Mısır: Dâru’l-Me‘ârif, 1. Basım, 1960-1995.
• Dayf, Şevkî. el-Belâğa tatavvur ve târîh. Kâhire: Dâru’l-Me‘ârif, 9. Basım, 1995.
• Demirayak, Kenan. Arap Edebiyatı Tarihi-I Cahiliye Dönemi. Erzurum: Fenomen Yayıncılık, 2019.
• Demirayak, Kenan. Arap Edebiyatı Tarihi Osmanlı Dönemi. Erzurum: Fenomen Yayıncılık, 2015.
• Emîl Bedi Yakub. Mevsû‘atu ‘ulûmi’l-luğati’l-‘Arabiyye. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2006.
• Emin, Asuman-Fazlıoğlu, Şükran. “Tarihi Dönemlendirmenin Öznel Niteliği ve Arap Edebiyatı Tarihine Yansımaları”, Istanbuljas 6/2 (2023), 119-142.
• Eliaçık, Muhittin. “Osmanlı Medreselerinde Öğretilen Belâgat Kitapları”. Ulakbilge 2/4 (2014), 31-39.
• Fârâbî. İhsâu’l-‘ulûm: İlimlerin Sayımı. çev. Ahmet Ateş. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Goldziher, Ignác. Klasik Arap Literatürü. çev. Rahmi Er – Azmi Yüksel. İstanbul: Vadi Yayıncılık, 4. Basım, 2019.
• Güceyüz, İsa. “Abdülkâhir el-Cürcânî’nin Beyân Anlayışı”. Abdülkâhir el-Cürcânî’nin Dil ve Edebiyat Anlayışı. ed. İsa Güceyüz. Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• Güceyüz, İsa. Belagat İlimleri Tarihi -Terimleşme Bağlamında-. Ankara: Fecr Yayınları, 2023.
• Güceyüz, İsa. “Pratikten Teoriye: Hicri Üçüncü Yüzyıla Kadar Olan Dönemde Belagatin Yapısı”. İslami İlimlerin Doğuşu ve İlk Tartışmalar. ed. Metin Özdemir - Mahmut Samar. Ankara: Fecr Yayınları, 2020.
• Güler, İsmail (ed.). İslam Medeniyetinde Dil İlimleri Tarih ve Problemler. İstanbul: İsam Yayınları, 2017.
• Hacımüftüoğlu, Nasrullah. “Belâgat Ekolleri ve Anadolu Belâgat Çalışmaları”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8 (1988), 115-127.
• Hacımüftüoğlu, Nasrullah. “Belâgat İlminin Gelişmesine Müessir Olan Kaynaklar”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (1993), 268-298.
• Hafâcî, İbn Sinân. Sırru’l-Fesâha. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1982. Hammer-Purgstall, Joseph. Litteraturgeschichte der Araber bis zum Ende des 12 Johrhundert der Hidschret. 7 Cilt. Wien: Aus der kaiserl. königl. Hof-und Staatsdruckerei, 1/1850, 4/1853, 7/1856.
• İzgi, Cevat. “Ebcedü’l-ulûm”. TDV İslam Ansiklopedisi. 10/70-71. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Kaçar, Mücahit. “Osmanlı Dönemi Türkçe Belagat Çalışmaları -Başlangıçtan Tanzimat Dönemine Kadar-”. Osmanlı’da Ulûm-i Arabiyye. ed. Ali Bulut vd. İstanbul: İsar Yayınları, 2021.
• Kara, İsmail. “Unuttuklarını Hatırla! Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not”. Dîvân 15/28 (2010), 1-67.
• Kaya, Mesut. “Osmanlı İlim Geleneğinde Şerh ve Hâşiye Yazıcılığı -Ahmed el-Karamânî’nin Tefsiri/Zemahşerî Şerhi Örneği-”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 15/1 (2015), 9-32.
• Kayrevânî, İbn Reşîk. el-‘Umde fî mehâsini’ş-şi‘r ve ’âdâbih. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1981.
• Kazvînî, Hatîb. el-Îzâh fî ‘ulûmi’l-Belâğa el-Meânî ve’l-Beyân ve’l-Bedî‘. thk. Muhammed Abdu’l-Mun‘im Hafâcî. 3 Cilt. Beyrut: Daru’l-Cîl, 3. Basım, ts.
• Kazvînî, Hatîb et-Telhîs fî ‘ulûmi’l-Belâğa. thk. Abdurrahman el-Bergûgî. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, 1932.
• Keskin, Ömer Ali. “Batı’nın Karanlık Doğu’nun Altın Çağında Bilim: İslâm Bilim Tarihi Açısından Bir Karşılaştırma”. Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 9 (2019), 133-154.
• Kılıç, Hulusi. “Belagat”. TDV İslam Ansiklopedisi. 5/384-387. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Mahmud, Neşet Ali - Muhammed, Alyâ Ahmed. “en-Nahv ve’l-Belâğa: el-Vazîfe ve’l-‘Alâka”. Mecelletu’l-’Âdâb 116 (2016), 137-166.
• Matlûb, Ahmed. Dirâsât Belâğiyye ve Nakdiyye. Irak: Menşûrâtu Vezârati’s-Sekâfe, 1980.
• Matlûb, Ahmed. Funûn edebiyye. Kuveyt: Dâru’l-Buhûsi’l-‘İlmiyye, 1975. Merâğî, Ahmed Mustafa. Tarîhu ‘ulûmi’l-Belâğa ve’t-ta‘rîfu bi ricâlihâ. Mısır: Mektebetu ve Matba‘atu Mustafa el-Bâbî el-Halebî ve ’Evlâduh bi Mısra, 1950.
• Meydânî, Abdurrahman Hasan Habenneke. el-Belâğatu’l-‘Arabiyye ususuhâ ve ‘ulûmuhâ ve funûnuhâ. 2 Cilt. Dımaşk-Beyrut: Dâru’l-Kalem - ed-Dâru’ş-Şâmiyye, 1996.
• Mubârak, Mâzin. el-Mûcez fî târîhi’l-Belâğa. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts. Mucâvir, Abdulmunim. “el-Belâğatu’l-‘Arabiyye min cemâli’t-tezevvuk ilâ cumûdi’t-tak‘id”. Şebeketu’l-Alûka. Erişim 20 Kasım 2023. https://www.alukah.net/literature_language/0/160740/
• Muhammed, Nevâl Câsım. “Cuhûdu’l-üstâz Emîn el-Hûlî fî tecdîdi’l-Belâğati’l-‘Arabiyye”, Mecelletu Kulliyyeti’t-Terbiye el-İslâmiyye 14 (2013), 423-435.
• Müberred, Ebu’l-Abbâs. el-Kâmil fi’l-Luğa ve’l-Edeb. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, 1997.
• Pellat, Charles. Târîhu’l-luğa ve’l-’âdâbi’l-‘Arabiyye. çev. Refîk b. Vennâs vd. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1. Basım, 1997.
• Râzî, Fahreddin. Kur’ân’ın İ‘câzı ve Belâgat. çev. Zekeriya Çelik. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2022.
• Râzî, Fahreddin. Nihâyetu’l-’îcâz fî dirâyeti’l-’i‘câz. thk. Nasrullah Hacımüftüoğlu. Beyrut: Dâru Sâdır, 2004.
• Sâlim, İbrahim Muhammed. el-Mustalahu’l-Belâğî ‘ınde Abdilkâhir el-Cürcânî. İrbid: Câmi‘atu’l-Yermûk Külliyyetu’l-’Âdâb, Yüksek Lisans Tezi, 1992.
• Saraç, Yekta. Klasik Edebiyat Bilgisi. İstanbul: Gökkubbe Yayınları, 14. Basım, 2016.
• Sekkâkî, Ebû Yakub. Miftâhu’l-‘ulûm Belâgat. çev. Zekeriya Çelik. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2017.
• Sekkâkî, Ebu Yakub. Miftâhu’l-‘ulûm. thk. Na‘îm Zerzûr. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1987.
• Sezgin, Fuat. İslâm’da Bilim ve Teknik. çev. Abdurrahman Aliy. 5 Cilt. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, 2. Basım, 2008.
• Sezgin, Fuat. Târîhu’t-turâsi’l-‘Arabî. çev. Arafe Mustafa-Sa‘îd Abdurrahîm. 17 Cilt. Suudi Arabistan: Vezâratu’t-Ta‘lîmi’l-‘Âlî Câmi‘atu’l-İmâm Muhammed b. Su‘ud el-İslâmiyye, 1991.
• Şaban, İbrahim. Türk-Osmanlı Âlimlerinin Arap Belâgatına Yaptıkları Katkılar -XII-XIII. Asırlar. İstanbul: İ. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Tevbe, Gâzî. “Hel ‘Arafe Târîhu’l-Muslimîn el-Hadârî ‘Asra İnhitât”. el-Va‘yu’l-İslâmî Vezâratu’l-Evkâf ve’ş-Şu’ûni’l-İslâmiyye 40/453 (2003), 40-41.
• Tülücü, Süleyman. “Nâbiga ez-Zübyânî”. TDV İslam Ansiklopedisi. 32/262-263. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Usâme b. Munkız. el-Bedî‘ fî nakdi’ş-şi‘r. thk. Ahmed el-Bedevî – Hâmid Abdulmecîd. Birleşik Arap Cumhuriyeti: Vezâratu’s-Sekâfe, ts.
• Yener, Fetullah. Hicri VII. Asra Kadar Arap Dilbilimcilerinde Mecaz ve Kinaye. Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Yurttaş, Tahsin. “Mantık İlminin Belâgata Etkisi”. Mütefekkir 9/17 (2022), 81-105.
• Zemahşerî, Mahmud b. Ömer. el-Keşşâf. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1407.
• Zeydân, Corcî. Târîhu ’âdâbi’l-luğati’l-‘Arabiyye. Kâhire: Muessesetu Hindâvî, 2013.