تخلية (Taḫliye) and تحلية (Taḥliye) in The Quran through a Methodological Approach

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 2, 432 - 451, 31.12.2024

Hasan Bulut

https://doi.org/10.34247/artukluakademi.1519690

Öz

The Qur’an is an eloquent book that appeals to all humanity. It does not apply to expressions or methods that the human mind cannot understand in proving any pertinent claim. Anyone who poners on its verses will see that the Qur’an approaches its addressees with various methods. In this context, the Qur’an occasionally scares his interlocutors, while silencing the unbelievers with its answers, and sometimes it leaves them helpless with words of reproach. Even though its discourse is sometimes soft, or harsh, and sometimes threatening, the Qur’an aims to guide people and tries to persuade its addressee by activating rational abilities. Each branch of science has its own specific topics, as well as some frequently used research methods. The Qur’an uses some dialectical method, which is among forms of reasoning. One of these is the method of evacuation before purification. This method is based on the principle of purifying any being from all kinds of flaws and then equipping it with good virtues. In this study, taḫliya means any act of abandonment by avoiding prohibitions, tahliye will be discussed as the good deeds realized by doing the commanded actions, and its role in understanding the message of the Qur’an will be evaluated through revisiting the scholarly literature of classical and times, with special focus on the verses and hadith texts.

Anahtar Kelimeler

Tafsîr, Quran, Methodology, Eloguence, Taḫliye, Taḥliye.

Metodolojik Bir Yaklaşım Olarak Kur’ân’da تخليه (Taḫliye) ve تحليه (Taḥliye)

Öz

Kur’ân tüm insanlığa hitap eden beliğ bir kitaptır. O, herhangi bir iddianın ispatında insan aklının anlayamayacağı ifadeleri, metotları kullanmaz. Âyetleri üzerinde düşünen birisi, Kur’ân’ın muhataplarına çeşitli metotlarla yaklaştığını görür. Bu bağlamda Kur’ân; bazen muhataplarını korkutur, bazen verdiği cevaplarla münkirleri susturur, bazen de istifham cümleleri ile onları çaresiz bırakır. Kimi zaman yumuşak, kimi zaman sert, kimi zaman tehdit içerikli olsa da Kur’ân, insanları hidayete kavuşturma amacı güder ve akılları harekete geçirerek muhataplarını ikna etmeye çalışır. Her bilim dalının kendine özgü konuları olduğu gibi sıkça kullandığı bazı araştırma metotları da vardır. Kur’ân, akıl yürütme biçimlerinden olan bazı diyalektik metotlar kullanır. Bunlardan biri de taḥliye’den önce taḫliye metodudur. Bu metot, herhangi bir varlığın her türlü kusurdan arındırılması, ardından güzel meziyetlerle donatılması esasına dayanır. Bu çalışmada taḫliye, yasaklardan sakınarak her türlü terk etme eylemi; taḥliye ise emredilen fiilleri yaparak gerçekleşen iyilikler biçiminde ele alınacak, başta âyet ve hadisler olmak üzere klasik dönemde ve günümüzde yapılan çalışmalardan da yararlanarak Kur’ân mesajının anlaşılmasındaki rolü değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Tefsîr, Kur'ân, Metodoloji, Taḫliye, Taḥliye, Belagat

Kaynakça

• Abdülbâkî, Muhammed Fu‘ad. el-Mu‘cemu’l-müfehres li elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm. thk. Muhsin Bidarfur. Kum: Matbaatü’l-Emir, 3. Basım, 1412.
• Akbaş, Ahmet. Kur’ân’da İnsanın Mutluluğu. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2015.
• Alûsî, Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillâh el-Hüseynî. Rûhu’l-maânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-azîm ve seb‘u’l-mesânî. thk. Alî Abdulbârî Atiyye. Cilt 16. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• Asîmîn, Muhammed b. Sâlih. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Kerîm (Sûretü Gâfir). Demmâm: y.y., 1437/2015.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: İfav Yayınları, 2016.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. İʿcâzü’l-Ḳurʾân. Beyrut: y.y., 1414/1991.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn. el-Câmi‘u li şu‘âbi’l-iman. Cilt 14. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 3. Basım, 2011.
• Birmâvî, Ebû Abdullah Muhammed Şemseddîn. el-Lâm‘i’is-sabîh bi şerhi’l-câmi‘is-sahîh. thk. Nureddîn Talib. Dımeşk: Dâru’n-Nevadir, 1433/2012.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. Sahîhi’l-Buhârî. thk. Mustafa Dayb el-Beğâ. Cilt 7. Dımeşk: Dâru İbn Kesîr, 1414/1993.
• Cessâs, Ahmed b. Alî Ebûbekr er-Râzî. Ahkâmü’l-Kur’ân. thk. Abdusselam Muhammed Ali Şahin. Cilt 3. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. es-Sıhâh tâcü’l-lüga, thk. Ahmed Abdulgafûr Atâr. Cilt 6. Beyrut: Dârü’l-İlm ve’l-Melâyîn, 4. Basım, 1407/1987.
• Cürcânî, Ebu’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-Hanefî. et-Ta‘rîfât. thk. Muhammed Abdurrahmân. Beyrût: Dâru’n-Nefâis, 1424/2003.
• Cürcânî, Ebu’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-Hanefî. Delâilü’l-İ’câz. thk. Muhammed Abduh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1408/1988.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahman. Müsnedü’d-Dârimî (Sünenü’d-Dârimî). thk. Hüseyn Selîm Esed ed-Dârânî. Riyad: Dâru’l-Muğnî, 1420/2000.
• Ebû Dâvud, Süleyman b. el-Eş‘as. Sünen. thk. Yâsir Hasen vd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1436/2015.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-lüga. thk. Muhammed Avd Mura‘ab. Cilt 8. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1421/2001.
• Ferâhîdî, Ebû Abdurrahman Halîl b. Ahmed. Kitâbü’l-‘Ayn. thk. Mehdî Mahzûmî vd. Cilt 8. b.y.: Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. İhyâ’ ulûmu’d-dîn. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Mişkâtü’l-envâr. Kahire: y.y., 1384/1964.
• Hemzânî, Şîrûye b. Şehrdâr b. Şîrûye Ebû Şucâ’ ed-Deylemi. el-Firdevs bime’sûri’l-hitâb. thk. Saîd b. Besyûnî Zaglûl. Cilt 5. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1406/1986.
• Hindî, Alâeddîn Alî b. Hüsâmeddîn Müttakî. Kenzu’l-ummâl fî süneni’l-ekvâl ve’l-ef’âl. thk. Bekr Hayânî - Safvet el-Sekâ. b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 1401/1981.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. Cilt 15. Beyrut: Dâru’s-Sadr, 3. Basım, 1414/1993.
• İsfahânî, Ebu’l-Kâsım el-Hüseyn b. Muhammed er-Râğıb. el-Müfredât fî garîbu’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnân ed-Dâvudî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1412/1991.
• Kefevî, Ebu’l-Bekâ Eyyûb b. Mûsâ el-Huseynî. el-Külliyât. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1414/1993.
• Kirmânî, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Saîd Şemsuddîn. el-Kevâkibu’d-dürârî fî şerhi sahîhi’l-Buhârî. Cilt 25. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1356/1937.
• Koca, Ferhat. “Mefsedet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28/356-358. Ankara: TDV İslam Ansiklopedisi, 2003.
• Komisyon (el-Ezher İslam Araştırmaları Akademisi’nin Gözetiminde Bir Grup Bilim Adamı). et-Tefsîrü’l-vasît li’l-Kur’âni’l-Kerîm. Cilt 10. Kahire: el-Hey’etü’l-Amme li Şüûni’l-Matabi‘l-Emriyye, 1393/1973.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2009.
• Mesud Efendi. Mir’ât-ı Mecelle. İstanbul: y.y., 1302/1881.
• Mevsılî, Ebû Ya’la Ahmed b. Alî b. Müsenna et-Temîmî. Müsned-i Ebî Ya’la. thk. Hüseyn Selîm Esed. Cilt 13. Dımeşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Turâs, 1404/1984.
• Mustafa, İbrahim. el-Mu’cemü’l-vasît. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1984.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. Haccâc en-Nîsâbûrî. el-Câmiü’s-sahîh (Sahîh-i Müslim). thk. Ahmed b. Rıf‘at vd. Cilt 8. İstanbul: Dâru’t-Tabâati’l-Âmira, 1334/1913.
• Nesefî, Ebu’l-Berekât Abdullah b. Ahmed. Tefsîru’n-Nesefî (Medârikü’t-tenzîl ve hakâikü’t-te’vîl). thk. Yûsuf Alî Bedyûvî. Cilt 3. Beyrut: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1419/1998.
• Nîsâbûrî, Nizâmeddîn el Hasen b. Muhammed. Gārâibü’l-Kur’ân ve rağāibu’l-furkān. thk. Zekeriyyâ Amîrât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1416/1995.
• Nursi, Said. İşârâtu’l-İ‘câz. İstanbul: Envar Neşriyat, 10. Basım, 2017.
• Özyürek, Tezcan Türben. Beyhakî’nin Şu‘âbi’l-İman Adlı Eserindeki Hadisler Çerçevesinde İmanın Yapısı. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Râfiî, Mustafa Sâdık. İʿcâzü’l-Ḳurʾân. Kahire: y.y., 1381/1961.
• Râzî, Fahruddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Amr. Mefâtîhu’l-gāyb (et-Tefsîrü’l-kebîr). Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 3. Basım, 1420/1999.
• Rummânî, Ebu’l-Hasan. en-Nüket fî iʿcâzi’l-Ḳurʾân. Kahire: y.y., 1388/1968.
• San’ânî, Muhammed b. İsmâîl b. Salâh b. Muhammed el-Kehlânî. et-Tenvîr şerhü’l-câmi’us-sagîr. thk. Muhammed İshâk Muhammed İbrâhîm. Cilt 11. Riyad: Mektebetü Dâri’s-Selâm, 1432/2011.
• Suyûtî, Abdurrahman b. Ebî Bekr Celâleddîn. el-Fethu’l-kebîr fî dammi’z-ziyâde ile’l-câmi’is-sagîr. thk. Yûsuf en-Nebhânî. Cilt 3. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1423/2003.
• Şa‘râvî, Muhammed Mütevellî. Tefsîru’ş-Şa‘râvî. Cilt 20. b.y.: Matabi’ Ahbâri’l-Yevm, 1418/1997.
• Şimşirgil, Ahmet - Ekinci, Ekrem Buğra. Ahmet Cevdet Paşa ve Mecelle. İstanbul: KTB Yayınları, 2008.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Tefsîru’t-Taberî/ Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Cilt 26. b.y.: Dâru Hicr, 1422/2001.
• Tehânevî, Muhammed Ali. Kitâbu keşşâfi ıstılahati’l-fünûn. İstanbul: y.y., 1405/1984.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme. Şerḥu meʿâni’l-âs̱âr. nşr. M. Zührî en-Neccâr. Beyrut: y.y., 1407/1987.
• Tatçı, Mustafa. Yunus Emre Divanı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Tayyibî, Şerefeddîn Hüseyn b. Abdullah. Fütûhu’l-gāyb fi’l-keşf ‘an kana’ir-rayb. thk. İyâd Muhammed el-Gāvc. Cilt 17. b.y.: Caizetu Debî ed-Duveliyye li’l-Kur’âni’l-Kerîm, 1434/2013.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ. Sünen-i Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şakir. Cilt 5. Kahire: Şirketü Mektebetü ve Matbaatü Mustafa el-Bâbî el-Halabî, 2. Basım, 1395/1975.
• Tunç, Cihat. “Şirk (Ortaklar Edinmek) ve Günah Problemi”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (2001), 29-35.
• Tuvacrî, Muhammed b. İbrâhîm b. Abdillâh. Mevsû‘atu fıkhu’l-kulûb. Cilt 4. b.y.: Beytu’l-Efkâri’d-Düveliyye, ts.
• Uludağ, Süleyman. “Mâsivâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28/76. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Vâhidî, Ebu’l-Hasen Alî b. Ahmed en-Nîsâbûrî. Tefsîrü'-Besît. thk. Muhammed b. Suûd. Cilt 25. b.y.: ‘İmâdetü’l-Bahsü’l-‘İlmî, 1430/2010.
• Yıldırım, Selahattin. Hadislerde İstiâze. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2023.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kāsım Mahmûd b. Amr b. Ahmed. el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳi ġavâmiżi’t- tenzîl. Cilt 25. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 3. Basım, 1407/1986.
• Zerkeşî, Bedreddin. el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân, nşr. Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî vd. Beyrut: y.y., 1410/1990.
• Zürkānî, Muhammed Abdülazim. Menâhilü’l-‘irfân fî ulumi’l-Kur’ân. Kahire: y.y., 1362/1943.