Osmanlı Hukukunda Farklı Fıkhî Görüşlerin Tercih Edilmesi: Ölüm Cezası Örneği

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 2, 318 - 337, 31.12.2024

Suat Erdoğan

https://doi.org/10.34247/artukluakademi.1539662

Öz

Bu çalışmada Hanefî fıkıh ekolü başta olmak üzere diğer fıkıh ekollerinin görüşlerinin Osmanlı ceza hukukuna yansımaları araştırılmaktadır. Hanefî mezhebinde kısasın affedilmesi durumunda herhangi bir cezadan söz edilmemesine karşılık, Şâfiî ve Mâlikîlerde, kamu otoritesine faile ta‘zîr cezası verme yetkisi tanınmaktadır. Osmanlı hukukunda da benzer bir şekilde faile ta‘zîr cezası verildiği arşiv kayıtlarından anlaşılmaktadır. Çalışmada Osmanlı ceza hukukunda ayrı bir anlam kazanan “sa‘y bi’l-fesad” suçlamasıyla çok sayıda farklı suç için “siyaseten katl” cezası verilmesi klasik Hanefî doktrini açısından incelenmektedir. Bu kapsamda öncelikle zındıklık ve Hz. Peygamber’e hakaret suçları hakkındaki uygulamalar kanunnâmeler, fetvâ mecmuaları ve arşiv kayıtları üzerinden araştırılmakta ve söz konusu suçlar için uygulanan cezalar, Hanefî fıkıh ekolü başta olmak üzere diğer fıkıh ekollerinin görüşleri ile karşılaştırılmaktadır. Dönemin sosyal ve siyasî şartlarının etkisiyle, Hanefî mezhebi içerisindeki zayıf görüşlerin tercihi ve sözü edilmese de diğer mezheplerden yapılan iktibaslarla, Osmanlı ceza hukukunda klasik Hanefî doktrinine göre cezaların ağırlaştırıldığı anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Hukuku, Fıkıh Mezhepleri, Suç, Ceza, Fesat, Ölüm Cezası

Preference for Different Jurisprudential Views in Ottoman Law: The Example of Death Penalty

Öz

In this study, the reflections of the views of other fiqh schools, especially the Hanafi school of fiqh, on Ottoman criminal law are investigated. While in the Hanafi sect, there is no mention of any punishment in case the retaliation penalty is forgiven, in Shafi'i and Maliki sect, the public authority is given the authority to impose a tazir penalty on the perpetrator. It is understood from the archive records that in Ottoman law, the perpetrator was punished with tazir in a similar manner. The accusation of "say bil-fesad", which gained a different meaning in Ottoman criminal law, and the punishment of "participation in politics" for many different crimes are examined in terms of the classical Hanafi doctrine. Heresy and Hz. Practices regarding the crimes of insulting the Prophet are investigated through the laws, fatwa magazines and archive records, and the penalties imposed for these crimes are compared with the views of other schools of fiqh, especially the Hanafi school of fiqh. It is understood that the penalties were aggravated according to the classical Hanafi doctrine of Ottoman criminal law, due to the preference of weak views within the Hanafi sect and, although not mentioned, quotations from other sects, albeit under the influence of the social and political conditions of the period.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Law, Schools of Fiqh, Crime, Punishment, Fesad, Death Penalty

Kaynakça

• Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri. 9 Cilt. İstanbul: Fey Vakfı Yayınları, 1990.
• Akgündüz, Ahmet. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, 1995.
• Akgündüz, Said Nuri. Tanzimat Dönemi Osmanlı Ceza Hukuku Uygulaması. İstanbul: Rağbet, 2017.
• Altuntaş, Halil - Şahin, Muzaffer. Kur’an’ı Kerim Meâli. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2012.
• Aydın, M. Akif. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Beta, 2017.
• Aydın, Mehmet Akif. “Ceza”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/478-482. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Aydın, Mehmet Akif. “Mecell-i Ahkâm-ı Adliyye”. 28/231-235. TDV Yayınları, 2003.
• Bardakoğlu, Ali. “Eşkiya”. 11/463-466. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Bardakoğlu, Ali. “Hapis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/54-64. İstanbul, 1997.
• Bardakoğlu, Ali. “Osmanlı Hukukunun Şer’îliği Üzerine”. Osmanlı: Teşkilât. 6/412-417. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• Bilmen, Ömer Nasûhî. Hukûk-ı İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kâmusu. 8 Cilt. İstanbul, Bilmen Yayınevi., ts. Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî el-. Ahkâmu’l-Kur’an, thk. Muhammed es-Sâdık Kamhâvî. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turasi’l-Arabî, 1996.
• Dağcı, Şamil. “Kısas”. 25/488-494. İstanbul: TDV Yayınları, 2022.
• Demir, Abdullah - Günay, Ramazan. Şeyhülislam Ebüssuûd Efendi’nin Fetvaları Fetavay-ı Ebüssuûd. İstanbul: SD Yayınevi, 2020.
• Dönmezer, Sulhi - Erman, Sahir. Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku. 2 Cilt. İstanbul: Der Yayınları, 2016.
• Ebül’ula Mardin. Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paşa. TDV Yayınları, 1996.
• Erünsal, İsmail E. “Molla Lütfî: Hakkındaki İthamlar ve Şikâyet Mektupları”. Türklük Araştırmaları Dergisi 19 (2008), 179-196.
• Feyzullah Efendi. Fetâvâ-yı Feyziyye. İstanbul, 1926.
• Gökyay, Orhan Şaik - Özen, Şükrü. “Molla Lutfi”. 30/255-258. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Halebî, İbrahim b. Muhammed el-. Mülteka’l-ebhur, thk. Abdullah Beyler. İstanbul: Şifa Yayınevi, 2013.
• İbn Âbidin, Muhammed Emîn. Reddü’l-Muhtar ala’d-dürri’l-muhtâr, şerh-i tenvîri’l-ebsâr, thk. Ali Muhammed Muavvıd-Âdil Ahmed Abdulmevcûd. Beyrut: Darü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1994.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn. Tenbîhu’l-vülâti ve’l-hükkâm alâ ahkâmı şâtimi hayri’l-enâm ev ehadi ashâbihi’l-kirâm, thk. Senâullah. Merdan/Pakistan: Merkezü’l-buhûsi’l-İslâmiytye, 2017.
• İbn Kayyım, Ebû Abdillah Muhammed b. Ebî Bekr. et-Turuku’l-hukmiyye fis’-siyaseti’ş-şer‘iyye. thk. Nâyif b. Ahmed el-Hamed. Mekke: Daru’l-Âlemi’l-fevâid, 1428.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr. Ahkâm-u ehli’z-zimme, thk. Ebû Bera Yusuf b. Ahmed el-Bekrî, Ebû Ahmed Şakir b. Tevfîk el-Arûrî. Suudî Arabistan, 1418.
• İbn Kudâme, Abdullah Ahmed b. Muhammed. el-Muğnî. 15 Cilt. Riyad: Dâru’l-Âlemi’l-Kütüb, ts.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed. el-Kâfî, thk. Abdullah b. Abdu’l-Muhsin et-Türkî. 15 Cilt. b.y.: Dârü’l-hicr, 1997.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktesid. b.y.: Dâru’l-Mârife, ts.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm. es-Sârimü’l-meslûl alâ şâtimi’r-Rasûl, thk. Muhammed b. Abdullah b. Ömer el-Halvânî, Muhammed Kebîr Ahmed Şûderî. b.y., 1417.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin. Siyâsetü’ş-şeriyye fî ıslâhı’r-râ‘î ve’r-raiyye. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, 1983.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid. Şerhu Feth’il-kadîr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2003.
• İnanır, Ahmet. “Mezhepler Arasında İntikal Bağlamında Osmanlı’da Teşeffu’ ve Yasaklanmasına Dair Bazı Tespitler”. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (2019), 9-49.
• Kâdî Iyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ b. İyâz el-Yahsubî. eş-Şifâ bi-ta‘rîf-i hukûkı’l-Mustafa, thk. Abdüsselam Muhammed Emin. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2002.
• Karafî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs el-. ez-Zahîra. thk. Muhammed Huccî. 14 Cilt. Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed. Bedâ’i‘u’s-sanâ’i‘ fî tertîbi’ş-şerâ’i‘. thk. eş-Şeyh Adil Ali Ahmed Abdulmevcûd. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424.
• Katgı, İsmail. “Osmanlı Devleti’nde Siyaseten Katl (Hukuki Mahiyeti, Sebepleri, Usulü, İnfazı ve Sonuçları)”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 6/24 (2013), 181-211.
• Kattân, Ebü’l-Hasen Ali b. el-Fâsî el-. el-İknâ‘ fî mesâili’l-İcmâ, thk. Faruk Hammâde. Dâru’l-kalem, 2011. Kaya, Süleyman. “Osmanlı Tatbikatında Tek Mezhebe Bağlılık”. ed. Halit Çalış vd. Rahmet ve Çatışma Bağlamında İslam Mezhepleri Sempozyumu, 105-120.
• Koç, Mehmet. “Osmanlı Ceza Hukukunda Hile (Aldatma-Dolandırıcılık) Suçları ve Cezaları”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/1 (2019), 119-139.
• Koç, Mehmet. Osmanlı Hukukunda Ta‘zir Suç ve Cezaları. Konya: Aybil Yayınları, 2017.
• Koşum, Adnan. “İslam Hukukunda Ölüm Cezası”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (1998), 113-147.
• Koşum, Adnan. “Osmanlı Örfi Hukukunun İslam Hukukundaki Temelleri”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17 (2004), 145-160.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habîb. Hâvi’l-kebîr, thk. Ali Muhammed Muavvad-Âdil Ahmed Abdülmevcûd. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1994.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habîb el-. Ahkâmu’s-sultaniyye, thk. Ahmed Mubârek el-Bağdâdî. Kuveyt: Mektebet-i Dâr-ı İbn Kuteybe, 1409.
• Menekşe, Ömer. İslâm Hukukunda Hırsızlık Suçu ve Cezası. Ankara: İlâhiyât, 2021.
• Menekşe, Ömer. Osmanlı Toplumunda Zındıklık: Patburunzâde Örneğinde Bir İnceleme. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2019.
• Mergînânî, Burhâneddîn Ebü’l-Hasan. el-Hidâye fî şerhi Bidâyeti’l-mübtedî. thk. Ahmed Câd. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, ts.
• Mevsılî, Abdullah b. Mahmûd el-. el-İhtiyâr li-taʿlîli’l-Muhtâr. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Midilli, Muharrem. “Hanefi Geleneğinden Klasik Osmanlı Kanunlarına Had-Kısas Dışı Ağır Ceza Formülü”. Darulfunun İlahiyat İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (2019), 25-48.
• Mumcu, Ahmet. Osmanlı Devletinde Siyaseten Katl. Ankara: Ajans Türk Matbaası, 1963.
• Nevevî, Ebû Zekeriyya Muhyiddîn b Şeref en-. el-Mecmû şerhu’l-Mühezzeb, thk. Muhammed Necib el-Mûtiî. 28 Cilt. Kahire: Dâru’l-İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1995.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref en-. el- Minhâc fî Şerhi Sahîh-i Müslim. 28 Cilt. Kahire: Matbaay-ı Mısriyye, 1989.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı Toplumunda Zındıklık ve Mülhidler (15.-17. Yüzyıllar). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1998.
• Öngören, Reşat. “Şerîat’ın Kestiği Parmak: Kânûnî Sultan Süleyman Devrinde îdam Edilen Tarîkat Şeyhleri”. İLAM Araştırma Dergisi I/1 (1996), 123-140.
• Özarslan, Selim. “Hz. Peygamber’e Yönelik Saygısızlıklar”. Kelam Araştırmaları Dergisi 5/2 (2007), 63-84.
• Özen, Şükrü. “İslâm Hukukuna Göre Zındıklık Suçu ve Molla Lütfi’nin İdamının Fıkhîliği”. İslâm Araştırmaları Dergisi 6 (2001), 17-62.
• Remlî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed er-. Nihâyetü’l-muhtâc ilâ şerhi’l-minhâc. 18 Cilt. Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2. Basım, 2003.
• Serahsî, Şemsü’l-eimme Muhammed Ahmed b. Ebû Sehl es-. el-Mebsût. 31 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Mârife, ts.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs eş-. el-Ümm. thk. Rifat Fevzi Abdulmuttalib. 11 Cilt. Dâru’l-Vefâ, 2001.
• Şeyhîzâde, Abdurrahman b. Muhammed. Mecma‘u’l-enhur fî şerh-i Mülteka’l-ebhur. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Şîrâzî, Ebû İshak İbrahim b. Ali. el-Mühezzeb fî fıkhi’l-İmâm eş-Şafiî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1995. Tenûhî, Sahnûn et-, b Saîd. el-Müdevvenetü’l-kübrâ. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1994.
• Topaloğlu, Bekir. “Peygambere Saygısızlığın Dini Hükmü”. Diyanet Dergisi 25/4 (1989), 67-80.
• Turan, Ali. 7 Numaralı Kısas Defteri (H.1273–1278 / M. 1857–1862). Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Uriel, Heyd. Studies in Old Ottoman Criminal Law. ed. V. L. Menage. Oxford: Oxford University, 1973. Basım, ts.
• Üçok, Coşkun. “Osmanlı Kanunnâmelerinde İslâm Ceza Hukukuna Aykırı Hükümler III”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 4 (1947), 48-73.
• Yaman, Ahmet. “Osmanlı Pozitif Hukukunun Şer‘iliği Tartışmalarına Eleştirel Bir Katkı”. İslâmiyât 8/1 (2005), 113-125.
• Yavuz, Yunus Vehbi. “Osmanlı Sultanı Muhammed Reşad Döneminde Kocası Kaybolan Kadının Evlenmesine İmkan Veren Fıkhî Hüküm Değişikliği ile İlgili Bir Vesika”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 1 (2003), 79-94.
• Yazıcı, Abdurrahman. “Osmanlı Hukûk-ı Âile Kararnâmesi (1917) ve Sadreddin Efendi’nin Eleştirileri,”. EKEV Akademi Dergisi - Sosyal Bilimler 19/62 (2015), 567-584.
• Yıldırım, Adem. “Gayr-i Müslim Ülkelerde Birlikte Yaşama Kültürünü Olumsuz Etkileyen Bir Unsur Olarak Kur’an-ı Kerim’e Hakaret Suçu ve Cezası”. Ankara: Grafiker, 2024.
• Yıldız, Hasan Basri. “Hz. Peygambere Hakaret Suçu ve Cezası”. Usul İslâm Araştırmaları 30 (2018), 130-160.
• Zehre, Muhammed Ebu. el-Cerîme ve’l-ukûbe fi’l-fıkhi’l-İslâmî: el-Ukûbe. Kahire: Dâru’l-fikri’l-Arabî, ts.
• Zuhaylî, Vehbe. el-Fıkhu’l-İslâmî ve edilletühû. 8 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1985.
• Arşiv Kaynakları: BOA, Osmanlı Arşivi. Meclis-i Vâlâ Riyaseti [MVL]. No. 36, Gömlek No. 19.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Âmedî Kalemi [A. AMD.]. No. 40, Gömlek No. 12.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Meclis-i Vâlâ Riyaseti [A.MKT.MVL.]. No. 48, Gömlek No. 62.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Meclis-i Vâlâ Riyaseti [MVL.]. No. 1077, Gömlek No. 40.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Âmedî Kalemi [A. AMD.]. No. 6, Gömlek No. 86.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Mabeyn-İrâde [MB.İ...]. No. 16, Gömlek No. 14.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Adliye [C.ADL.]. No. 7, Gömlek No. 464.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Mühimme Defterleri [A. DVNSMHM.d.]. No. 7, Gömlek No. 2263.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Mühimme Defterleri [A. DVNSMHM.d.]. No. 12, Gömlek No. 365.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Mühimme Defterleri [A. DVNSMHM.d.]. No. 82, Gömlek No. 254.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Meclis-i Vâlâ Riyaseti Defterleri [A. DVNSMHM.d.]. No. 233, Gömlek No. 8135.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Mühimme Defterleri [DVNSMHM.d...]. No. 12, Gömlek No. 365.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Askeriye [C..AS..]. No. 366, Gömlek No. 15158.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bâb-ı Âsafî Divan-ı Hümayûn Kalemi [A.DVN.]. No. 69, Gömlek No. 52.
• https://katalog.devletarsivleri.gov.tr