el-Miyânecî’nin Felsefesinde “Bulanık Mantık”a Dair Öncü Görüşler

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 2, 233 - 253, 31.12.2024

Mehmet Emin Koç

https://doi.org/10.34247/artukluakademi.1543871

Öz

İnsanın düşünme faaliyetinin ve mantığın, onun varoluşu ile başladığını söylemek mümkündür. İki bin yıl boyunca insanlığın düşünce dünyasını şekillendiren Aristoteles, mantığın babası olarak kabul edilse de; mantık ve doğru düşünme ondan önce de vardı, ondan sonra da var olmuştur. Bu süreçte Fârâbî ve İbn Sina gibi İslam filozoflarının önemli katkıları olmuştur. Gazzâlî ise Aristoteles'in mantığını İslam düşünce ekollerine hazmettirmiştir. Zaman içinde klasik mantığa meydan okuyan ve onu aşacak farklı mantık yöntemleri ortaya koyan filozoflar olmuştur. Bunlar arasında sonraki dönemler üzerinde ciddi etkisi olan zirve isimlerden biri Aynülkudât el-Hemedânî el-Miyânecî'dir. el-Miyânecî, kendisinden sonraki dönemlere, hem varlık felsefesine dair görüşleriyle, hem de bugünlere kadar uzanan kendine has mantık önermeleri ve düşünme esaslarıyla etkili olmuştur. Denebilir ki el-Miyânecî kuantik sistemin, görelilik kuramının ve bulanık mantığın ilk habercisidir. Bilişim ve Yapay Zeka çağının arka planını anlamamız bağlamında onun söz konusu görüşlerini ele almak felsefe, mantık ve düşünce dünyamıza farklı bir katkı sağlayacaktır.

Anahtar Kelimeler

el-Miyânecî, Zadeh, Aristo, Mantık, Bulanık Mantık, Görelilik.

Pioneering Ideas on Fuzzy Logic in al-Miyānajī's Philosophy

Öz

It is possible to say that human thinking and logic began with his existence. Although Aristotle, who shaped the world of thought of humanity for two thousand years, is regarded as the father of logic, logic and correct thinking existed before and after him. In this process, Islamic philosophers such as al-Fārābī and Ibn Sina made important contributions. Al-Ghazālī, on the other hand, made Aristotle's logic digested by Islamic schools of thought. Over time, there were philosophers who challenged classical logic and introduced different methods of logic that would surpass it. Among these philosophers, one of the pinnacle figures who had a serious influence on the following periods is ‘Ayn al-Qudāt al-Hamadānī al-Miyānajī. al-Miyānajī influenced the following periods both with his views on the philosophy of existence and with his unique logical propositions and principles of thinking that have survived to this day. It can be said that al-Miānajī is the first precursor of the quantum system, the theory of relativity and fuzzy logic. Addressing his views in the context of understanding the background of the era of Informatics and Artificial Intelligence will make a different contribution to our world of philosophy, logic and thought.

Anahtar Kelimeler

Al-Miānajī, Zadeh, Aristotle, Logic, Fuzzy Logic, Relativity.

Kaynakça

• Aristotle, The Poetics of Aristotle, trans: Butcher S. H., London: Macmillan and Co. and Newyork, 1895.
• Aristotle, al-Tabi'a, v. I, trans: Ishaq b. Hunayn, Commentary: Ibn al-Samh, Ibn Adiyy, Metta b. Yūnus, Abū al-Faraj Ibn al-Tayyib, Critical ed. Abdurrahman Bedawi, Egypt, 1984.
• Aristotle, Kitab-u Analutika al-Ûla ev Kitabü'l-Kıyas, In the: al-Nassü'I-Kâmil li-Mantıkı Aristu, 3rd Volume, Prepared. Ferid Jebr, Beirut: Dar al-Fikri al-Lebanese, 1999.
• Atademir, Hamdi Ragıp. Aristo’nun Mantık ve İlim Anlayışı. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 1974.
• Baykal, Nazife - Beyan, Timur. Bulanık Mantık İlke ve Temelleri. Ankara: Bıçakçılar Kitabevi, 2004.
• Bochenski, Joseph M. Ancient Formal Logic. Amsterdam: North Holland Publishing Company, 1951.
• Diyanet İşleri Meali (Yeni). Kur’an-ı Kerim Meali. trans. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Erişim 13 Ağustos 2024. https://www.kuranmeali.com/AyetKarsilastirma.php?sure=5&ayet=31
• Dubois, Didier - Prade, Henri. Fuzzy Sets and Systems: Theory and Applications. ed. William F. Ames. London: Academic Press Inc, 1980.
• Eliezer, The Great Rabbi. Pirke De Rabbi Eliezer. trans. Gerald Friedlander. London: Kegan Paul, Trench, Trubner & Co. Ltd, 1916.
• Emiroğlu, İbrahim - Altunya, Hülya. Örnekleriyle Mantık Sözlüğü. İstanbul: Litera Yayıncılık., 2018.
• Fakhry, Majid. A History of Islamic Philosophy. New York: Columbia University Press, Third Edition., 2004.
• Fārābī, Abu Nasr Muhammed al-. el- Mantık ‘İnde’l-Fârâbî. ed. Refik al-‘Acem. 3 Cilt. Beyrut: Daru’l-Meşrık, 1985.
• Fārābī, Abu Nasr Muhammed al-. İhsâ’ül-Ulûm-İlimlerin Sayımı. trans. Ahmet Ateş. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı (MEB) Yayınları, 1990.
• Fārābī, Abu Nasr Muhammed al-. Kitabu’l-Burhan. ed. Majid Fakhry. Beyrut: Daru’l-Meşrık, 1987.
• Fārābī, Abu Nasr Muhammed al-. Mantığa Başlangıç Risaleleri. trans. Hüseyin Sarıoğlu. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2017.
• Firûzâbâdî, Muhammad b. Ya’kûb al-. el-Kâmûsu’l-Muhît. ed. Enes Muhammed eş-Şâmî - Zekeriyya Cabir Ahmed. Kahire: Daru’l-Hadis, 2008.
• Ghazzâlî, Abu Hamid Muhammad al-. el-Munkızu Mine’d-Dalâl. trans. Hilmi Güngör. Ankara: Maarif Basımevi, 1960. Ghazzâlî, Abu Hamid Muhammad al-. Mişkâtü’l-Envâr. trans. Süleyman Ateş. İstanbul: Bedir, 1994.
• Ghazzâlî, Abu Hamid Muhammad al-. Mi‘yâru’l-İlm / İlmin Ölçütü. trans. Hasan Hacak - Ali Durusoy. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2023.
• Ghazzâlî, Abu Hamid Muhammad al-. The Incoherence of the Philosophers. trans. Michael E. Marmura. Provo: Brigham Young University Press, Second Edition., 2000.
• Goodman, Lenn E. Avicenna. London: Routledge, 1992.
• Grünberg, Teo - Onart, Adnan. Mantık Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1976.
• Gutas, Dimitri. Avicenna and the Aristotelian Tradition. Leiden: Brill, 2014.
• Guthrie, William K. C. A History of Greek Philosophy. Cambridge: Cambridge University Press, 1962.
• Heraclitus. Fragmanlar. trans. Cengiz Çakmak. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
• Ibn Sīnā, Abū ʿAlī Ḥusayn b. ʿAlī. Kitab al-najāt fi’l-hikmah al-mantikiyya wa’t-tabiiyya wa’l-ilahiyya. ed. Majid Fakhry. Beirut: Dâr al-’Afāq al-Jadīda, 1985.
• Ibn Sīnā, Abū ʿAlī Ḥusayn b. ʿAlī. al-Shifa al-Mantik 4 - Qiyas, v. 2, Prepared. Said Zaid, Cairo, 1964.
• Işıklı, Şevki. Kuantum Mekaniği İlkelerinin Felsefi İçerimleri. Yayınlanmamış: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sistematik Felsefe ve Mantık Anabilim Dalı, Ph.D. Dissertation, 2011.
• Keklik, Nihat. İslam Mantık Tarihi ve Al-Fārābī Mantığı (İslam Mantığının Kaynakları, Süryanilerde Mantık ve İslam Mantıkçıları). 1-2 Cilt. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1969.
• Klir, George J. - Yuan, Bo. Fuzzy Sets and Fuzzy Logic: Theory and Applications. New Jersey, Prentice Hall., 1995.
• Koçhan, Metin. Bulanık Mantığın Yeni Fiziği Betimlemedeki Rolü ve Felsefeyle İlişkisi. Yayınlanmamış: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Anabilim Dalı, Ph.D. Dissertation, 2022.
• Löringhoff, Von Freytag. Mantık: Saf Mantık Sistemi. trans. Takiyettin Mengüşoğlu. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1973.
• Miyānajī, Ayn al-Qudāt al-Hamadānī al-. Temhîdât - Aşk ve Hakikat Üzerine konuşmalar. çev. Halil Baltacı. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1. Basım, 2015.
• Miyānajī, Ayn al-Qudāt al-Hamadānī al-. Zübdetü’l-Hakâik. ed. Ahmet Kamil Cihan. çev. Ahmet Kamil Cihan vd. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 1. Basım, 2016.
• Özlem, Doğan. Mantık: Klasik/Sembolik Mantık, Mantık Felsefesi. İstanbul: İnkılâp, 2004.
• Rescher, Nicholas. “Avicenna on the Logic of ‘Conditional’ Propositions”. Notre Dame Journal of Formal Logic - University of Pittsburgh Volume IV/Number 1 (1963), 48-58.
• Smith, Robin. “Aristotle’s Logic”. The Stanford Encyclopedia of Philosophy. ed. Edward N. Zalta - Uri Nodelman. Metaphysics Research Lab: Stanford University, Winter 2022.
• Smith, Robin. “Grote on Aristotle’s Logic”. Brill’s Companions to Classical Reception. Critical ed. Kyriakos N. Demetriou. 366-387. Volume 1. Leiden: Brill, 2014.
• Street, Tony. İslam Mantık Tarihi. çev. Harun Kuşlu. İstanbul: Klasik, 2014.
• Taylan, Necip. Mantık (Tarihçesi-Problemleri). İstanbul: Marifet Yayınları, 1981.
• Timuçin, Afşar. Aristoteles Felsefesi. İstanbul: Kavram Yayınları, 1976.
• Ülken, Hilmi Ziya. Mantık Tarihi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1942.
• Yüksel, Yücel. Puslu Mantık ve Felsefi Arka Planı. Basılmamış Doktora Tezi: Istanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Anabilim Dalı, Doktora Tezi, 2006.
• Zadeh, Lütfi A. “Fuzzy Sets”. Information and Control 8 (1965), 338-353.