Muqātil ibn Hayyān’s (d. 135/752) Place in the Science of Tafsīr and His Narrations

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 1, 242 - 262, 30.06.2025

Beşir Çelik

https://doi.org/10.34247/artukluakademi.1628646

Öz

Muqātil ibn Hayyān (d. 150/767) was an Islamic scholar who lived in the Khorasan region in the second century of the Hijra and made important contributions to the science of tafsīr. He studied under prominent Tabi'īn scholars of the period such as Mujāhid ibn Jabr and Dahhak ibn Muzāhim. Famous commentators such as Tabari (d. 310/923), Ibn Abi Hatim (d. 327/938), Sa'labī (d. 427/1035) and Ibn Kathīr (d. 774/1373) included his narrations in their works. Muqātil ibn Hayyān used various methods of interpretation while applying to the narrations. He employed other verses as evidence to explain the verses. He benefited from the hadiths of the Prophet and referred to the narrations of the companions and the followers. The methods he developed to explain the Qur'ān by using different sources and disciplines added depth to his interpretation and became an important reference source for later commentators. This study aims to comprehensively identify Muqātil ibn Hayyān's contributions to the science of interpretation, to analyze the effects of his narrations on the interpretation of the Qur'ān, and to get to know this important representative of the Islamic scientific tradition in more depth.

Anahtar Kelimeler

Tafsir , Muqatil ibn Hayyan , Tabiin , Tafsir Narration , Tafsir Methods

Mukâtil b. Hayyân’ın (öl. 135/752) Tefsir İlmindeki Yeri ve Rivâyetleri

Öz

Mukâtil bin Hayyân (öl. 150/767), hicrî ikinci asırda, Horasan bölgesinde yaşamış, tefsir ilmine önemli katkılar yapmış bir İslam âlimidir. Mücâhid b. Cebr ve Dahhâk b. Müzâhim gibi dönemin önde gelen Tabiîn âlimlerinden ilim tahsil etmiştir. Taberî (öl. 310/923), İbn Ebî Hâtim (öl. 327/938), Sa’lebî (öl. 427/1035) ve İbn Kesîr (öl. 774/1373) gibi ünlü müfessirler, eserlerinde onun rivayetlerine yer vermişlerdir. Mukâtil bin Hayyân, rivayetleri naklederken çeşitli tefsir yöntemlerine başvurmuştur. Ayetlerin açıklanmasında başka ayetleri delil olarak kullanmış, Hz. Peygamber’in hadislerinden yararlanmış, sahabe ve tâbiîn rivayetlerine başvurmuştur. Onun, farklı kaynaklardan ve disiplinlerden yararlanarak Kur’ân’ı açıklamaya yönelik geliştirdiği metotlar, tefsirine derinlik katmış ve sonraki müfessirler için önemli bir referans kaynağı olmuştur. Bu çalışma, Mukâtil bin Hayyân’ın tefsir ilmine yaptığı katkıları kapsamlı bir şekilde tespit etmeyi, onun rivayetlerinin Kur’an tefsirine olan etkilerini analiz etmeyi ve İslam ilim geleneğinin bu önemli temsilcisini daha derinlemesine tanımayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , Mukâtil bin Hayyân , Tabiin , Tefsir Rivayetleri , Tefsir Yöntemleri

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş- Şeybânî. el-Müsned. thk. Şuayib Arnavut. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1. Basım, 1421.
• Amedov, Şenol. Mukâtil b. Süleyman Tefsiri’nde Hıristiyanlık. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Avcı, Metin. “Horasân Ve Mâverâünnehir Ulemâsı Arasında Ebû Hanîfe Algısı”. Scientific Journal of Faculty of Theology, 69-113. https://doi.org/10.52754/16947673_2021_30_4
• Azizi, Faizul Rahman. Hanefi Mezhebinin Horasan’a Giriş Süreci ve Yayılışı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017. (TDV İslâm Araştırmaları Merkezi)
• Bağcı, H. Musa. “Hz. Peygamber’i Ahlakî Açıdan Zaaf İçerisinde Gösteren Bir Rivayetin Mahiyeti ve Bunun İstismarının Eleştirisi”. EKEV Akademi Dergisi VIII/18 (2004), 161-178.
• Beğavî, Ebu Muhammed b. Mes’ud, Muhammed Abdullah Nemr. Mealimü’t-tenzil. 8 Cilt. Riyad: Daru’t-Tayba, 1417.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi. İstanbul: Bilmen Yayınları, 1973.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail el-, Muhammed b. Salih. Tarihü’l Kebir. Riyad: en-Naşir el-Mutemeyyiz li-Tibaa ve Neşr ve’t- Tevzi, ts.
• Çelik, Beşir. “İbn Lebbân el-Is’ırdî ve Kur’an’daki Müteşabih Sıfatlarla İlgili Yorumları”. Marifetname 10/2 (31 Aralık 2023), 507-539. https://doi.org/10.47425/marifetname.vi.1365724
• Çetin, Abdurrahman. “Nesih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/579-581. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Çetiner, Bedreddin. Esbab-ı Nüzul. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2010.
• Dalkılıç, Mehmet. “Hâris Bin Süreyc Hareketi”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 12/1 (01 Nisan 2012), 127-137. https://doi.org/10.5281/zenodo.3344312
• Demirci, Muhsin. Kur’an’ın Müteşâbihleri Üzerine. İstanbul: Birleşik Yayınları, 1996.
• Derveze, Muhammed İzzet. et-Tefsîru’l-Hadîs. Kahire: Dar-u İhyai Kütübi’l-Arabiyye, 1383.
• Dineverî, Ebu Bekir Ahmed b. Mervan. Mucâlese Ve Cevahirül İlm. thk. Ebû Ubeyde Meşhûr. 10 Cilt. Bahreyn: Dar-u İbn Hazm, ts.
• Furkani, Mehterhan. “Afganistan Topraklarında Yetişmiş Hanefi Fıkıh Âlimleri”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 28 (2016), 327-350.
• Habeşî, Abdurrahman Hüseyin. “Hicri 150 Yılı Civarında Vefat Eden Mukatil bin Hayyân’ın Biyografisi”. Cidde Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 635-668.
• Habibullah, Khudayberen. Afganistan’da İslam hukuku çalışmaları (başlangıçtan Selçuklu dönemine kadar) (H. 22-520/M. 642-1157). Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022. http://hdl.handle.net/11452/32135
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-. Mustadrak ala’s-Sahihayn. thk. Mustafa Abdulkadir. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l Kütübi’l İlmiyye, 1411.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit el-. Tarih-ü Bağdad. Beyrut: Daru’l Kitab el-Arabi, 2002.
• Karaman, Hayreddin vd. Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2017.
• İbn Ebi Hatim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. Tefsirü’l Kur’ani’l Azim. thk. Esad Muhammed Tayyib. 10 Cilt. Suudi Arabistan: Mektebetü’n-Nizar Mustafa el-Baz, 1419.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Tehzibu’t-tehzîb. 12 Cilt. Beyrut: Dârü’l-fikr, 1404.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. es-Sikât. Haydarabat: Dâiretü’l-maârifi’l-Osmaniye, 1973.
• İbn Kesîr, Ebul Fidâ İmadüdin İsmail b. Ömer. Tefsiru’l Kur’ani’l Azim. 4 Cilt. İstanbul: Daru’d-Da’ve/Çağrı Yayınları, ts.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî. Mecmûu’l Fetâvâ. Riyad: Dâru âlemi’l-kütüb, 1410.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. Zâdü’l Mesîr fi İlmi’t-Tefsir. thk. Ahmed Şemseddin. Beyrut: Daru’l Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Lübâb fi Tehzibi’l-Ensâb. 2 Cilt. Beyrut: Dar-u Sadr, 1980.
• Koç, Mehmet Akif. Tefsirde Bir Kaynak İncelemesi: eş-Sa‘lebi (427/1036) Tefsirinde Mukatil b. Süleyman (150/767) Rivayetleri. Ankara: Kitabiyat Yayınları, 2005.
• Marifet, Muhammed Hâdi. et-Tefsir ve’l müfessirun fi sevbihi’l-kaşib. Maşhad: el-Camiatür-Razeviyye, ts.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el-. Te’vilatü’l Kur’an. 17 Cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2007.
• Mertoğlu, M. Suat. “Mukâtil b. Süleyman ve Tefsire Dair Eserlerinin Klasik Dönemdeki Tedavülü”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 26/50 (2021), 183-221.
• Müderris, Muhammed Mahrûs Abdüllatif el-. Meşâyihu Belh mine’l-Hanefiyye vemâ inferadû bihî mine’l-mesaili’l-fıkhiyye. 2 Cilt. Bağdat: Dârü’l Arabiyye li’t-Tıbâa, 1977.
• Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl el-Murâdî el-Mısrî el-. Meâni’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ali es-Sabûni. 6 Cilt. Mekke: Merkez-ü İhyau’t Turasi’l-İslamî, 1988.
• Özkuyumcu, Nadir. “Hâris b. Süreyc”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/201. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-el-Müfredât fi Garibi’l-Kur’ân. thk. Safvan Adnan Davudî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, ts.
• Reşîd Rızâ. Tefsîru’l-Menâr. Mısır: el-Hey’etü’l-Mısriyyeti’l-Âmmeti li’l-Kitâb, 1990.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm es-. el-Keşf ve’l-Beyân an Tefsiri’l Kur’an. 10 Cilt. Cidde: Daru’t-tefsir, 1436.
• Sübezmûnî, Abdullah b. Halil. Keşfü’l-Âsâri’ş-Şerîfe fî Menâkıbi’l-İmâmi Ebî Hanîfe. İstanbul: Mektebetü’l-İrşâd, 2020.
• Süleyman, Mukatil B. Kur’an Terimleri Sözlüğü. çev. M. Beşir Eryarsoy. İşaret Yayınları, 2016.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-. el-İtkan fi Ulumi’l-Kur’an. thk. Ahmed b. Ali. Kahire: Daru’l Hadis, 2006.
• Şinkītî, Muhammed el-Emîn b. Muhammed el-Muhtâr b. Abdilkādir el-Cekenî el-Himyerî eş-. Edvâʾü’l-beyân fî îżâhi’l-Kurʾân bi’l-Kurʾân. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1426.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Kurʾân. 24 Cilt. Mekke: Dar-u Terbiye ve’t-Turas, ts.
• Vâiz-i Belhî, Ebu Bekir Abdullah b. Ömer b. Muhammed b. Davud. Fezâil-i Belh. çev. Abdullah Muhammed b. Hüseyin. thk. Abduhay Habibî. Tahran: Cengelek, 1388.
• Yazır, Elmalılı M. Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. 10 Cilt. İstanbul: Eser Neşriyat, 1992.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl ez-. Meʿâni’l-Kurʾân ve iʿrâbüh. thk. Abdulcelil. Beyrut: Dar-u alemü’l kütüb, 1408.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Mizanu’l i’tidal fl nakdi’r-rical. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1995.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaûd vd. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1985.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Tezkiretü’l Hüffâz. 8 Cilt. Haydarabat: Dâiretü’l-Maarifi Nizamiyye, 1333.
• Zehranî, Muhammed b. Salim Muhammed el-Beydani. Mukatil b. Hayyan’ın Tefsirdeki Sözleri. Ümmü’l Kura Üniversitesi, Da’va ve Usûlu’d-din Fakültesi, Yüksek Lisans Tezi, 1423.
• Zürkānî, Muhammed Abdülazîm el-. Menâhilü’l-ʿirfân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. Mısır: Matbaatü’l İsa el-Babi el-Halebî, ts.