AYDIN’DAKİ OSMANLI DÖNEMİ NAMAZGÂHLARI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2007, Sayı: 18, 101 - 126, 01.03.2010

Mürerrem Kürüm

Öz

Sözlüklerde “namaz kılınan yer” anlamına gelen namazgâh, genellikle şehir
yolları üzerinde, yaylalarda, meydanlarda inşa edilen dinî yapılar grubundandır. Bu
eserlerde namaz kılınan bir alan, kıbleyi gösteren bir mihrap veya kıble taşı vardır.
Yakınında abdest almayı sağlayan çeşme veya kuyu bulunur. Makalemizin amacı,
Aydın’daki namazgâhları tespit edip Anadolu-Türk mimarîsindeki yerini
belirlemektir.
Aydın, tarihî sürecinde birçok uygarlığı bünyesinde barındıran Ege
Bölgesi’ndeki önemli illerden birisidir. Batı Anadolu’yu İç Anadolu’ya bağlayan
yolun kilit noktasındadır. 1994 yılından beri ilin merkezinde, ilçelerinde ve
köylerinde Türk Dönemi eserlerine yönelik araştırmalar yapmaktayız. Dolaştığımız
200 köyde günümüze ulaşabilen 12 adet namazgâh bulabildik. Araştırmalarımız
devam etmektedir.
Aydın’daki namazgâhlar genellikle yol üzeri ve yaylalara inşa edilmiştir.
Topografik durumdan dolayı Bozdoğan, Çamlıdere, Yayla Mevkii Namazgâhı gibi
eserler eğimli alanda bulunurlar.
Yapıların inşa malzemesi kırma taş, moloz taş, tuğla, kerpiçtir. Ahşap, üst
örtü sisteminde tercih edilmiştir. Namazgâhların tabanlarında tuğla, kayrak taş
kullanılmış veya doğal zeminden yararlanılmıştır.
Kemer, Dedekuyusu namazgâhları gibi eserler yüksek bir platforma
sahiptirler. Koçarlı, Sobuca Köyü Namazgâhı, Bozdoğan Çamlıdere, Yayla Mevkii Namazgâhı örneklerinde kaide olarak çeşme yapısı kullanılmıştır. Atça, Hancıoğlu
Mevkii Namazgüst örtü sisteminde tercih edilmiştir. Namazgâhların tabanlarında
tuğla, kayrak taş kullanılmış veya doğal zeminden yararlanılmıştır.
Kemer, Dedekuyusu namazgâhları gibi eserler yüksek bir platforma
sahiptirler. Koçarlı, Sobuca Köyü Namazgâhı, Bozdoğan Çamlıdere, Yayla Mevkii
Namazgâhı örneklerinde kaide olarak çeşme yapısı kullanılmıştır. Atça, Hancıoğlu
Mevkii Namazgâhı’nda zemin yoldan düşük tutulmuştur.
Aydın’daki namazgâhlar kare veya dikdörtgen plânlıdır. Çamlıdere’deki
namazgâhta arazinin konumu nedeniyle düzgün kenarlar oluşturulamamıştır.
Atça, Kemer, Dedekuyusu, Dedeköy namazgâhlarının üzerlerinin örtülü
olduklarını düşünmekteyiz: Köşelerde, bazılarında ise hem köşe, hem de aralarda
payeler vardır. Koçarlı Tekeli Köyü Namazgâhı, Dalama Musallası gibi örneklerin
üzeri açıktır. Yazıkent, Değirmenbaşı Mevkii Namazgâhı’nda olduğu gibi bazı
eserlerin üzeri sonradan kapatılmıştır.
Kemer, Dedekuyusu, Atça namazgâhlarında mihrap nişi payelerin içine
açılmıştır. Yazıkent örneğinde mihrap bir duvarın ortasında bulunur. Minber
uygulamasını ise Dalama Musallası’nda görmekteyiz.
Aydın’da namazgâhlar süslemesiz, sade tutulmuş yapılardır. Kemer ve
Dedekuyusu namazgâhlarında payelerin dış köşeleri pahlanmıştır. Üst kısımları
mukarnaslıdır. Kemer namazgâhında yelkenli tasvirleri yer alır.
Namazgâhların kitabesi yoktur. Kemer Namazgâhı’nda sıva üzerine Rumca
yazılar ve 1729 tarihi yazılmıştır. Çamlıdere’deki namazgâhta ise çeşmenin
kitabesinde H.1316/M.1898-1899 tarihi dikkati çeker. Eserleri yaklaşık 200 yıllık
bir zaman dilimine tarihlemek mümkündür.
Aydın’daki namazgâhlarda 1950’li yıllara kadar vakit, Cuma, bayram
namazlarının kılındığı bilinmektedir. Günümüzde ise tamamı kaderine terk
edilmiştir. Dileğimiz, bu yapıların korunması ve gelecek kuşaklara aktarılmasıdır.

Anahtar Kelimeler

Namazgâh-Musalla, Mihrap, Kıble Taşı, Paye, Çeşme

Kaynakça

• ACUN, Hakkı-İBRAHİMGİL M., Kosova-Prizren Fatih Sultan Mehmet Namazgâhı (Kırık Cami) Kazı ve Restorasyon Çalışmaları ile Şehit Başçavuş Hüseyin Kutlu Parkı, Ankara, 2002.
• AÇIKGÖZOĞLU, A.S., “Osmanlı Camiinde Kıble Yönünde Özgün Bir Hacim”, Türkler, C. 12, Ankara, 2002, s.124-132.
• AKMAYDALI, H., “Mihrablı ve Minberli Namazgâhlarımız”, Vakıflar Dergisi, S. XXIII, Ankara, 1994, s. 123-144.
• ARSEVEN, C.E., Sanat Ansiklopedisi, C. III, Fasikül 17, İstanbul, 1983, s. 1498.
• ARSEVEN, C.E., Türk Sanatı, 1984.
• ASLANAPA, O., “İlk Müslüman Türk Devletlerinde Kültür ve Sanat”, Türkler, C. 6, Ankara, 2002, s. 15-38.
• BAKIR, İ., “Toroslarda Göçebe Mimarîsi”, Türk Halk Mimarîsi Sempozyumu Bildirileri (Konya, 5-7 Mart 1990), Ankara, 1991, s. 17-30.
• BAKIRER, Ö., Onüç ve Ondördüncü Yüzyıllarda Anadolu Mihrabları, Ankara, 2000.
• BARIŞTA, H. Ö., “Başkent İstanbul’dan Örnekleriyle Osmanlı İmparatorluğu Dönemi Çeşmeleri”, Türkler, C. 12, Ankara, 2002, s. 242-246.
• BAYKARA, T., “Ulu Cami- Selçuklu Şehrinde İskânı Belirleyen Bir Kaynak Olarak”, Belleten, LX., C, S. 227, Ankara, 1996, s.33-59.
• BAYKARA, T., Türkiye’nin Sosyal ve İktisadî Tarihi (XI-XIV. Yüzyıllar), Ankara, 2000.
• ÇAKMAK, Ş., “Eski Furunlu Köyü Hacı İbrahim Camii (Bayındır/İzmir)”, Sanat Tarihi Dergisi, S. VIII, İzmir, 1996, s. 11-20, Res. 1-10.
• DERMAN, M. U., “Osmanlı Devri Şehir ve Menzil Yollarında İstirahat ve İbadet Yerleri (Namazgâhlar)”, Atatürk Konferansları (1971-1972), V, Ankara, 1975, s. 281-298, Res. 1-28.
• DIEZ, E., “Musalla”, İslâm Ansiklopedisi, C. 8, İstanbul, 1979, s. 674-675.
• ECZACIBAŞI SANAT ANSİKLOPEDİSİ, 2, İstanbul, 1997, s.1310.
• ERDOĞRU, M. A., 19. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Hafta Pazarları ve Panayırlar, İzmir, 1999.
• FAROQHİ, S., “ 16. Yüzyılda Batı ve Güney Sancaklarında Belirli Aralıklarla Kurulan Pazarlar (İçel, Hamid, Karahisar-ı Sahib, Kütahya, Aydın ve Menteşe)”, Türkiye İktisat Tarihi Üzerine Araştırmalar, Gelişme Dergisi, 1978, s.39-85.
• GENİM, M. S., “Mihraplı ve Minberli Namazgâhlara Bir Örnek”, Sanat Tarihi Yıllığı, VI, (1974-1975), İstanbul, 1976, s. 147-155.
• İBRAHİMGİL, M., “Kosova’daki Türk Eserleri”, Türkler, C. 12, Ankara, 2002, s.23-33.
• KIEL, Machiel, “Magnesia on the Maeander as Byzantine Fortress and Turkish Market Place- Remarks on the Mosque of Aydınoğlu Mehmed Şah Çelebi b. Musa Bey”, Uluslararası Sanat Tarihi Sempozyumu-Prof. Dr. Gönül Öney’e Armağan (10-13 Ekim 2001), Bildiriler, İzmir, 2002, s.375-385, pl.1-6.
• Mehmed Zılllî oğlu Evliya Çelebi, Evliyâ Çelebi Seyâhatnâmesi, 13. Kitab, (Türkçeleştiren: Zuhuri Danışman), İstanbul, 1971.
• Muallim Naci, Lügat-ı Naci, İstanbul, (1890’lar?).
• ÖDEKAN, A., “Namazgâh”, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, C. 2, İstanbul, 1997, s. 1334.
• ÖNGE, Y., “Edirne’de Mimar Sinan’ın Eseri Bir Namazgâh”, Önasya, Y. 7, C. 4, S. 44, Ankara, 1969, s. 11-12, 23.
• ÖZDAMAR, M., “Namazgâhlar”, Vakıflar Dergisi, XX, Ankara, 1988, s. 221- 248.
• ÖZKAN, M.K., “Kemer Secdegâhı Temizlik ve Çevre Düzenleme Çalışmaları”, VIII. Müze Kurtarma Kazıları Semineri (7-9 Nisan 1997), Ankara, 1998, s. 255-277.
• PAKALIN, M.Z., “Namazgâh”, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. II, İstanbul, 1993, s. 651.
• PİLEHVARİAN, N.K.-Nur URFALIOĞLU, Lütfi YAZICIOĞLU, Osmanlı Başkenti İstanbul’da Çeşmeler, İstanbul, 2000.
• SÜMER, F., Yabanlu Pazarı Selçuklular Devrinde Milletlerarası Büyük Bir Fuar, İstanbul, 1985.
• Şemseddin Sami, Kamus-ı Türkî, İstanbul, 1317.
• ŞEN, Ö., Osmanlı Panayırları, İstanbul, 1996.
• TANMAN, B., “Osmanlı Döneminde Kudüs: Kent Dokusu, Mimarlık ve Çini Sanatına İlişkin Bir Araştırmanın İlk Sonuçları”, Ortadoğu’da Osmanlı Dönemi Kültür İzleri Uluslar Arası Bilgi Şöleni Bildirileri 25-27 Ekim 2000, Hatay, Cilt II, Ankara, 2001, s. 511-543, 771-801.
• TANYELİ, U., “Musalla, İdgâh, Namazgâh: Tanımsız Bir Mimari Olgu”, Uluslararası Üçüncü Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, 25-29 Eylül 1993, Cilt I, Ankara, Ankara, 1999, s. 231-238.
• TOP, M., “Ortaçağ Türk Mimarisinde Mihrab”, Türkler, C. 6, Ankara, 2002, s.87- 96.
• YALÇINER, A., “Ulu Cami”, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, 3, İstanbul, 1997, s.1839-1840. Şekil 1 Şekil 2 Şekil 3