Types Kavuk (A Kind of Turban) On Graveyard of Zagnos Pasa Mosque in Balikesir

Yıl 2019, Sayı: 66, 453 - 478, 15.09.2019

Burak Muhammet Gökler , Zerrin Köşklü

https://doi.org/10.14222/Turkiyat4243

Öz

Abstract

Headwear which was the subsidiaries of clothes and symbols of profession, rank, gender, and belief has made significant progress by reflecting on the tombstones in the Ottoman period beginning from the 15th century. These types of headwear which were placed on Ottoman tombstones as they were identity documents separate into subtypes notably as Ottoman turban, fez, and cult headwear. Ottoman turbans which vary according to their winding style, color and appearance are one of the most preferred headwear.

In this study, Ottoman turban headwear placed on 11 of the 51 tombstones on the tombs of Zagnos Pasha Mosque (1460-61) in Balıkesir was examined. Ottoman turbans (Kavuk) of which the root of the word comes from “Kav” meaning empty preserved their place and importance on the tombstones until fez started to be used as an official headwear. It is known that Ottoman turban headwear has varieties such as mücevveze, kuka, serdengeçti, kâtibi, selimi, paşalı, nezkeb, kallavi, and hartavi. It can be understood that this headwear which is used by the military, administrative and civil community has a wide range of usage areas.

Among the Ottoman turban headwear, selimi, paşalı, serdengeçti, kâtibi and mücevveze were determined on the tombs and each headwear was assessed in itself. Furthermore, it was demonstrated in the graphics that there were similar examples of this headwear in Anatolia and outside of Anatolia with the accessed publishing with issues and locations. 

Anahtar Kelimeler

Ottoman Headgear, Kavuk, Kavuk Types, Zagnos Pasha Mosque

Balıkesir Zağnos Paşa Camii Haziresi’ndeki Kavuk Tipleri

Öz

Öz

Tarihsel süreçte kıyafetlerin tamamlayıcısı olan, meslek, rütbe, cinsiyet ve inancın bir simgesi olan başlıklar, Osmanlı Dönemi mezar taşlarına XV. yüzyıldan itibaren yansıyarak önemli bir gelişme kaydetmiştir. Birer kimlik belgesi gibi Osmanlı mezar taşlarında yerini alan bu başlıklar genel olarak sarık, kavuk, fes ve tarikat başlıkları olmak üzere kendi içerisinde alt tiplere ayrılmaktadır. Bunların içerisinde sarılış biçimi, rengi ve görüntüsüne göre isimlendirilerek çeşitlilik gösteren kavuklar, en çok tercih edilen başlık tipleri arasında yer almaktadır.

Bu çalışmada, Balıkesir Zağnos Paşa Camii (1460-61) Haziresindeki 51 mezar taşından 10’u üzerinde bulunan kavuk tipi başlıklar incelenmiştir. İçi boş anlamındaki “kav” kökünden gelen kavuklar, fesin resmi başlık olarak kullanılmasına kadar mezar taşlarındaki yerini ve önemini korumuştur. Kavuk tipi başlıkların mücevveze, kuka, serdengeçti, kâtibi, selimi, paşalı, nezkeb, kallavi ve hartavi gibi çeşitleri bilinmektedir. Askeri, idari ve sivil halk tarafından kullanılan bu başlıkların geniş bir yayılım alanı gösterdiği anlaşılmaktadır.

Hazirede kavuk tipi başlıklardan selimi, paşalı, serdengeçti, kâtibi ve mücevveze tespit edilmiş ve her başlık kendi içerisinde değerlendirilmiştir. Ayrıca başlıkların Anadolu ve dışındaki benzer örnekleri bulunduğu yer adı ve sayı olarak ulaşabildiğimiz yayınlardan çıkarımlarla grafiklerde gösterilmeye çalışılmıştır. 

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Serpuşları, Kavuk, Kavuk Tipleri, Zağnos Paşa Camii

Kaynakça

• Açıkgöz, Yusuf, İstanbul Anadoluhisarı Osmanlı Dönemi Mezar Taşları Kitabelerinin Dil İncelemesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2007. Alyılmaz, Cengiz, “Kosova ve Makedonya’daki Osmanlı Dönemi Mezar Taşlarının Bugünkü Durumu”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 5(1) 2016, 56-93. Apa Kurtişoğlu, Gülay “Sadelikten Gösterişe Edirne Osmanlı Dönemi Mezar Taşları”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 8(16), 2018, 32-56. Arbaş, Hamit, “Kavuklu Osmanlı Şahideleri: Çanakkale Arkeoloji Müzesi Örneği”, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.1, 2012, 27-40. Arseven, Celal Esad, “Baş Giyimi-Baş Giyeceği” Sanat Ansiklopedisi, C.1, İstanbul 1983, 182-184. Arslan, Ayşe, Edirne Üç Şerefeli Cami Haziresi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2007. Aslan, Selahattin, Muş İli ve Bağlı İlçelerinde (Muş Merkez, Varto, Bulanık, Malazgirt, Korkut, Hasköy) Tarihi Mezar Taşları (Tespit-Transkript-Değerlendirme), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Uşak 2019. Atacan, Veysel, Bekar, Serdar, Rize Hemşin Yöresi Osmanlı Mezar Taşları ve Kitabeleri, Türk Halk Kültürünü Araştırma ve Tanıtma Vakfı, Ankara 2001. Batuta, İbni, Tuhfatü’n-nuzzâr fi garâibi’l-esmâr ve acâibi’l-esfâr, (çev. Mümin Çevik), Tasvir Gazetecilik, İstanbul 1983. Bayrakal, Sedat, Uşak’ta Osmanlı Mezar Taşları, Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir 2016. Biçici, Hür Kamil, Manisa Gördes’te Bulunan Osmanlı Dönemi Süslemeli Mezar Taşları, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2004. Boran, Ali, “Halep Mevlevihane Haziresindeki Mezar Taşları”, I. Uluslararası Türk-İslam Mezar Taşları Kongresi, Aydın 2018, 131-149. Boşdurmaz, Nurcan, ‘’Balkanlarda Ölümün/Ölümsüzlüğün Temsili: Bosna-Hersek Mezar Taşları’’, İstanbul Bilgi Üniversitesi, İstanbul 1999, 1-18. Bozkurt, Nebi, “Kavuk”, TDVİA, C. 25, Ankara 2002, 71-72. Bozkurt, Nebi, “Sarık” , TDVİA, C. 36, Ankara 2006, 152. Brindesi, Jean (Givoanni), Elbise-i Atika Osmanlı Kıyafetleri, Elma Basım Evi, İstanbul, 2013. Bülbül, Dilek, Hadim Mezar Taşları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 2017. Çakar, Gülşen, Bursa Emir Sultan Mezarlığındaki 18. ve 19. yüzyıl Mezar Taşları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2007. Çal, Halit, “İstanbul Eyüp’teki Erkek Mezar Taşlarında Başlıklar” Tarihi Kültürü ve Sanatıyla Eyüp Sultan Sempozyumu III Tebliğler, İstanbul, Eyüp Belediyesi, 1999, 206-225. Çal, Halit “Türklerde Mezar-Mezar Taşları”, Aile Yazıları, 8, T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Yayını, Ankara 2015, 295-332. Çal, Halit, “Göynük (Bolu) Şehri Türk Mezar Taşları”, Vakıflar Dergisi XXX, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, XXX, Ankara 2007, 295-383. Çal, Halit, “Kastamonu Müzesindeki Türk Mezar Taşları”, İpekyolu Konya Ticaret Odası Dergisi Konya Kitabı, Prof. Dr. Rüçhan Arık-Oluş Arık Armağanı, 2007, 199-224. Çal, Halit, “Urfa Şehri Mezar-Mezar Taşları”, XV. Türk Tarih Kongresi, Ankara 2006, 1995-2008. Çal, Halit, Boyabat Mezar Taşları, Boyabat Belediyesi Kültür Yayınları -1, Ankara 2015. Çal, Halit, İltar, Gazanfer, Giresun İli Osmanlı Mezar Taşları, Giresun Valiliği Yayınları, Ankara 2011. Çetin, Yusuf, “Eski Bir Osmanlı Kaza Merkezi Olan Eleşkirt Topakkale Köyü’nde Osmanlı Dönemi Mezarlıkları ve Mezar Taşları”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S. 21, Erzurum 2008, 35-53. Çınar, Sahure, Üsküdar’da Yer Alan Bir Grup Cami Haziresindeki Mezar Taşları, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Erzurum 2015. Dalkılıç, Yeşim, İstanbul Üsküdar Şeyh Devati Mustafa Efendi Camii Haziresi’nde Bulunan Erkek Mezar Taşları, (Doktora Seminer Çalışması), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2019. Demir, Çetin, Tokat Erenler Tarihi Mezarlığı ve Mezar Taşları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van 2008. Doğan, Burcu, Edirne Gazi Mihal Camisi Haziresi'ndeki Mezar Taşları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne 2009. Ebiri, Gülsün, Tire Merkezdeki Osmanlı Devri Mezar Taşları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van 2016. Eldem, Edhem, “Osmanlılar ve Ölüm”, Toplumsal Tarih Dergisi, 110 (19), İstanbul 2003, 40-51. Esin, Emel, “Börk”, TDVİA, C. 6, Ankara 2006, 327-328. Gedikli, İsmail, Akçaabat Yöresindeki Osmanlı Dönemi Mezar Taşları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), 19 Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun 2010. Gökler, Burak Muhammet, Balıkesir Mezar Taşları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2017. Gün, Recep, “Samsun Çarşamba Rıdvan Paşa Camii Haziresindeki Mezar Taşları-II”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 26 (26-27), 2008, 117-174. Gün, Recep, Can, Yılmaz, Nefes, Eyüp, Çakır, Ahmet, “Vezirköprü Yöresinde Bulunan 17-18. Yüzyıl Osmanlı Mezar Taşları”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 40, 2016, 37-75. Gündoğan, Bengü, Kastamonu Ferhat Paşa Camii Haziresi Mezar Taşları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2007. Güven, Süleyman, İstanbul Küçük Ayasofya Camii (Sergios Bakhos Kilisesi) Haziresinde Bulunan Osmanlı Dönemine Ait Mezar Taşları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2018. Güzel, Emine, Osmanlı Erkek Mezar Taşlarında Serpuş Biçimleri, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta 2016. Hanoğlu, Canan, Batılılaşma Dönemi Rize Mezar Taşları, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2015. Haseki, Metin, Plastik Açıdan Türk Mezar Taşları, İstanbul Devlet Güzel Sanatlar Akademisi Yayınları, İstanbul 1976. Işın, Ekrem, “Mezar Taşları”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C.5, İstanbul 1994, 438-442. İltar, Gazanfer, Giresun İli Sahil Şeridindeki Osmanlı Mezar Taşları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2005. İşli, H. Necdet, Osmanlı Serpuşları, Ebru Matbaacılık, İstanbul 2009. Karaçağ, Abdullah, “Elmalı Abdal Musa Dergâhındaki Bektaş Mezar Taşları”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırma Dergisi, 2011, 99-130. Karamağralı, Beyhan, Ahlat Mezar Taşları, Ankara 1992. Keskin, Burcu, Antalya’da Osmanlı Dönemi Mezar Taşları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antalya 2019. Kıvrakoğlu, Nazan, İstanbul Çiçekli Camii Haziresi Mezar Taşları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 2013. Koçu, Resat Ekrem, Turk Giyim, Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, Sümerbank Kültür Yayınları, Ankara 1967. Kökrek, Mehmet, “Osmanlı Serpûşları”, El Sanatları Dergisi, S.20, İstanbul 2015, 45-53. Kumbaracılar, İzzet, Serpuşlar, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu, 1978. Kurtbil, Zeynep Hatice, Kadıköy Taşköprü Caddesi Mezarlığı, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2009. Kutlu, Hüseyin, Kaybolan Medeniyetimiz Hekimoğlu Ali Paşa Camii Haziresi’ndeki Tarihi Mezar Taşları, Damla Yayın Evi, İstanbul 2005. Laqueur, H. Peter, Hüve’l Baki İstanbul’da Osmanlı Mezarlıkları ve Mezar Taşları, İstanbul 1997. Mermutlu, Bedri, Öcalan, Hasan Basri, Tarihi Bursa Mezar Taşları, Bursa Hazireleri, Ömür Matbaacılık, Bursa 2011. Nefes, Eyüp, Samsun Yöresinde Bulunan Mezar Taşları, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun 2002. Özkan, Serap, Geç Dönem Osmanlı Adana Mezar Taşları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 2007. Pakalın, Mehmet Zeki, “İlmiye Kıyafeti”, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimler Sözlüğü, C. II, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara 1993, 593- 594. Pektaş, Kadir, Bitlis Tarihi Mezarlıkları ve Mezar Taşları, Kültür Bakanlığı Sanat Eserleri, Ankara 2001. Salman, Fikri, Başlangıcından Anadolu Selçukluların Sonuna Kadar Türklerde Kıyafet Biçimleri, Erzurum 2013. Sevim, Nidayi, “Osmanlı Mezar Taşlarında Başlıklar, Semboller, Şekiller ve Motifler”, Düşünen Şehir, S.5, 2018, 102-111. Sevim, Nidayi, Medeniyetimizin Sessiz Tanıkları, Abide Yayınları, İstanbul 2007. Sevin, Nureddin, On Üç Asırlık Türk Kıyafet Tarihine Bir Bakış, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990. Sürün, Mustafa, İstanbul Şeyh Vefâ Cami Haziresi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırma Enstitüsü Türk Sanatı Anabilim Dalı, İstanbul 2006. Süslü, Özden, Tasvirlere Göre Anadolu Selçuklu Kıyafetleri, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara 1989. Şen, Korkmaz, Eceabat’a Bağlı Bazı Merkezlerdeki Türk İslam Dönemi Mezar Taşları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çanakkale 2010. Şeyban, Lütfi, Osmanlı Dönemi Taraklı Mezar Taşları ve Kitabeleri, Sakarya 2007. Tanık, Saliha, Kocaeli Gölcük Değirmendere Mezarlığı Mezar Taşları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2016. Tarım Ertuğ, Zeynep, “Sorguç” TDVİA, C. 37, İstanbul 2009, 377-380. Tepekaya, Muzaffer, Osmanlı Dönemi Turgutlu Kitabeleri, Turgutlu 2008. Topçu, Sultan Murat, “Talas İlçe Mezarlığında (Cemil Baba Mezarlığı) Yer Alan Bezemeli Mezar Taşları”, Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 3, 2009, 141-175. Tunçel, Gül, ‘’Beypazarı Müzesi’ndeki Mezar Taşları’’, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 44, Ankara 2004, 267-284. Tüfekçioğlu, Abdulhamit, Edincik’te Türk Devri Mimarisi ve Mezar Taşlar, Edincik Belediyesi Kültür Yayınları, Bursa 2005. Türker, Fatma, Sinop Seyyid Bilal Türbesi Haziresi’ndeki Mezar Taşları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun 2011. Uçar, Zeynep, İstanbul Çorlulu Ali Paşa Külliyesi Mezar Taşları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antalya 2018. Uğraşkan, Erol, Kastamonu Ferhat Paşa ve Atabey Gazi Camilerinin Hazirelerindeki Mezar Taşları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 2007. Uluer, Bircan, İzmir/Çeşme (Merkez) ve Alaçatı’daki Osmanlı Dönemi Mezar Taşları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2017. Uzunçarşılı, İ.Hakkı, Osmanlı Devletinin Saray Teşkilatı, TTK, Ankara, 1965. Varol, Abdul Halim, Aydın Koçarlı Cihanoğlu Camii Haziresi Mezar Taşları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2015. Varol, Abdul Halim, Aydın Kuşadası Adalızade Mezarlığı Osmanlı Mezar Taşları, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2019. Yapar, Berrin, Yunanistan’daki Türk Eserlerinde Kitabeler (Dedeağaç, Dimetoka, İskeçe, Gümülcine, Selanik, Kavala, Yenice-Karasu), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2007. Yavuz, Sena, Sakarya İli Geyve İlçesi Osmanlı Dönemi Mezar Taşları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Sakarya 2013. Yeni, Özgür, “Kastamonu Honsalar Camii Haziresi’nde Bulunan Mezar Taşları”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6(25), 2013, 594-611. Yeni, Özgür, Sinop Arkeoloji Müzesi'nde Sergilenen Türk-İslam Dönemi Mezar Taşları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 2009. Yer, Kader, Trabzon Sülüklü Şehir Mezarlığındaki 18. Yüzyıl Mezar Taşları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Ankara 2004. Yıldırım, Savaş, “Tarsus Arkeoloji Müzesi’ndeki Osmanlı Dönemi Mezar Taşları”, Tarih Araştırma Dergisi, 32 (53), 2013, 303-329. Yılmaz, Edip, İzmir-Ödemiş’teki Türk İslam Devri Mezar Taşları, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van 2013. Yılmaz, Hande, Anadoluhisarı Sultan II. Beyazıd Han Mezarlığı Mezar Taşları (Pafta No:54), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya 2009. Zeybek, Recep, Denizli Kabristanlığında XVIII. ve XIX. Yüzyıldan Kalma Mezar Taşlarının Tahlili, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Isparta 2001.