Open-Air Prayer Places of Anatolian Seljuk

Yıl 2020, Sayı: 68, 281 - 311, 31.05.2020

Muhammet Arslan

https://doi.org/10.14222/Turkiyat4355

Öz

Abstract
Open-Air Prayer Places, we saw first examples of them in the time of Prophet Hz. Muhammad, are among the simple but functional building types of Islamic architecture. Firstly, they were built to meet the prayer needs of caravans and armies on the road routes, in time; they were brought in through the inner sides of cities and provided social services as well as worship functions. For this reason, they began to call new names such as “musalâ” and “idgâh”.
It is known that the Turks who came to Anatolia with 1071 Malazgirt Victory built open-air prayer places in this geography which are sometimes quite simple and sometimes quite aesthetic. Undoubtedly, the open-air prayer places that built in the Seljuk period have the majority of these examples. Although many of them have not survived, it is estimated that there is a prayer in every Anatolian city ruled by Seljuks.
In the introductory part of the article, definitions of other researchers which are attributed for this type of architecture so far have been evaluated and the new term suggestions have been discussed under the headline of open-air prayer places. In the catalog part, the open-air prayer places built by the Seljuk Turks in this geography have been introduced and examined together with their plan, architecture and decoration features. In addition, it has been also mentioned other open-air prayer places of Seljuk, which could not reach to present day but which we know by means of sources. In the evaluation part, a general evaluation is made about open

Anahtar Kelimeler

Open-Air Prayer Place, Musalla, Idgah, Summer Place, Anatolian Seljuk

Anadolu Selçuklu Namazgâhları

Öz

Öz
İlk örneklerini Hz. Muhammed (sav) zamanında gördüğümüz namazgâhlar, İslâm mimarisinin basit ama işlevsel yapı tipleri arasındadır. İlk öncelikle yol güzergâhlarında kervanların ve orduların namaz ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik yapılmışlarken, zamanla kent içlerine taşınarak ibadet işlevleri yanı sıra sosyal içerikli hizmetleri de karşılamışlardır. Bu sebeple “musallâ ve “idgâh” gibi başka adlarla da anılmaya başlamışlardır.
1071 Malazgirt Zaferi ile Anadolu’ya varan Türklerin bu coğrafyada bazen sade, bazen de oldukça estetik özellikleri bulunan namazgâhlar inşâ ettikleri bilinmektedir. Hiç şüphesiz bu örneklerin önemli bir kısmını Selçuklu devrinde yapılan namazgâhlar oluşturmaktadır. Birçoğu günümüze ulaşamamış olsa da aslında Selçuklunun hükmettiği her Anadolu şehrinde bir namazgâhının olduğu tahmin edilmektedir.
Yazının giriş bölümünde, bugüne değin diğer araştırmacıların bu mimari tür için yakıştırmış oldukları tanımlar değerlendirilmiş ve “namazgâh” üst başlığı altında yeni terim önerileri tartışılmıştır. Katalog bölümünde, Selçuklu Türklerinin bu coğrafyada inşâ ettikleri namazgâhlar plan, mimari ve süsleme özellikleriyle birlikte tanıtılıp incelenmiştir. Bunun yanı sıra günümüze ulaşamayan ancak kaynaklar vasıtasıyla bildiğimiz diğer Selçuklu namazgâhları da dile getirilmiştir. Değerlendirme bölümünde ise namazgâhlar hakkında genel bir değerlendirme yapılarak Anadolu Selçuklu namazgâhlarının tiplemesi ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Namazgâh, Musallâ, İdgâh, Yazlık Mekân, Anadolu Selçuklu

Kaynakça

• Acun, Hakkı. (1988). “Sivas ve Çevresi Tarihi Eserlerinin Listesi ve Turistik Değerleri”. Vakıflar Dergisi, XX, 183-220.
• Acun, Hakkı.-İbrahimgil Mehmet. (2002). Kosova-Prizren Fatih Sultan Mehmet Namazgâhı (Kırık Cami) Kazı ve Restorasyon Çalışmaları İle Şehit Başçavuş Hüseyin Kutlu Parkı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Acun, Hakkı. (2012). “Makedonya-Üsküp Fatih Sultan Mehmet (Taş) Köprüsü ve Namazgâhı”. Uluslararası Balkanlarda Osmanlı Vakıfları ve Eserleri Sempozyumu, 133-141.
• Akmaydalı, Hüdavendigâr. (1994). “Mihrablı ve Minberli Namazgâhlarımız”. Vakıflar Dergisi, XXIII, 123-143.
• Algül, Hüseyin. (2004). “Mescid-i Kubâ”. TDV İslâm Ansiklopedisi, XXIX, 279-280.
• Altın, Alper. (2015). Gaziantep Türk-İslam Mimarisi (Eyyubiler’den Cumhuriyet’e). (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Altın, Alper. (2016). “Geçmişten Günümüze Adıyaman Ulu Camisi”. Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 8/24, 1224-1268.
• Altın, Alper. (2017). “Adıyaman’da Bir Kabaltı ve Kab (Hacı Ali) Camisi”. İSTEM, 15/29, 103-124.
• Altınsapan, Erol. (1988). Sivrihisarda Türk Mimarisi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Altun, Ara. (1978). Anadolu’da Artuklu Devri Türk Mimarisi’nin Gelişmesi. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Altun, Ara. (1991). “Artuklular (Artuklu Sanatı)”, TDV İslâm Ansiklopedisi, III, 418-419.
• Altun, Ara. (1995). “Emînüddin Külliyesi”. TDV İslâm Ansiklopedisi, XI, 119.
• Altun, Ara. (2011). Mardin’de Türk Devri Mimarisi. İstanbul: Mardin Valiliği Yayınları.
• https://www.rijksmuseum.nl/nl/zoeken/objecten?q=ankara&p=1&ps=12&st=Objects&ii=0#/SK-A-2055,0. Erişim Tarihi: 02.11.2019.
• Arslan, Muhammet. (2008). “Şanlıurfa Nimetullah (Ak) Cami Taçkapısı”. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 21, 1-14.
• Arslan, Muhammet. (2009). Şanlıurfa’da Osmanlı Dönemi Cami ve Mescit Mimarisi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erciyes Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Arslan, Muhammet. (2017). Anadolu’da Selçuklu Çağı Cami ve Mescit Mimarisi (Plan-Mimari-Süsleme). (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Arslan, Muhammet. (2018). “Selçuklu Dönemi Anadolu Kent Dokusunda Ulu Camiler”. Arkhe Arkeoloji, Kültür, Sanat Dergisi, 6, 24-37.
• Aruçi, Muhammed. (2011). “Taşköprü”. TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXX, 154-156.
• Avcı, Abdulhamit. (2007). Eskişehir’deki Selçuklu Eserleri ve Kitabeleri. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erciyes Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Aysal, Necdet-Avcı, Ahmet. (2019). “Cumhuriyet Döneminde Kültürel Değişimin Bir Simgesi: Ankara Etnografya Müzesi”. History Studies, 11/5, 1433-1455.
• Eskici, Bekir. (2013). Malatya Türk-İslam Dönemi Mimari Eserleri I Battalgazi (Eski Malatya). İstanbul: Malatya Kitaplığı.
• Basri, Konyar. (1936). Diyarbekir Kitabeleri (II). Ankara: Ulus Basımevi.
• Baş, Gülsen. (2006). Diyarbakır’daki İslam Dönemi Mimarisinde Süsleme. (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Yüzüncü Yıl Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.
• Bayhan, Ahmet Ali. (2002). “Güneydoğu Anadolu’da Memlûk Sanatı”. Türkler, VI, 133-143.
• Baykara, Tuncer. (1994). “Denizli”. TDV İslâm Ansiklopedisi, IX, 155-159.
• Baysun, M. Cavid. (1979). “Musallâ”. MEB İslâm Ansiklopedisi, VIII, 675-677.
• Beysanoğlu, Şevket. (1963). Kısaltılmış Diyarbakır Tarihi ve Âbideleri. İstanbul.
• Beysanoğlu, Şevket. (1998). Anıtları ve Kitâbeleri ile Diyarbakır Tarihi Başlangıçtan Akkoyunlular’a Kadar (I). Ankara: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sanat Yayınları.
• Bostan, İdris. (1989). “Alanya”. TDV İslâm Ansiklopedisi, II, 339-341.
• Boz, Cem. (2013). Saltanat Naibi Mikail’in Hayatı ve Türkiye Selçuklu Devleti Tarihindeki Yeri. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Bozkurt, Nebi. (2004). “Mescid-i Kubâ (Mimari)”. TDV İslâm Ansiklopedisi, XXIX, 280-281.
• Bozkurt, Nebi. (2006). “Namazgâh”. TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXII, 357-358.
• Bozkurt, Tolga. (2019). “Konya Sultan Meydanı’na Dair Kayıp Bir Kitabenin Değeri”. Ankara Üniversitesi DTCF Dergisi, 59.1, 323-341.
• Çaycı, Ahmet. (2008). Selçuklularda Egemenlik Sembolleri. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Çaycı, Ahmet. (2017). İslam Mimarisinde Anlam ve Sembol. Konya: Palet Yayınları.
• Çelik, Sıtkı. (1997). 21 Numaralı Mühimme Defteri (Tahlil-Metin). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Çetin, Altan. (2019). “Ankara Gelenekten Geleceğe 2: Namazgâhı Hatırlamak”. Yenisöz Gazetesi (15 Mart 2019).
• Çulpan, Cevdet. (2002). Türk Taş Köprüleri (Ortaçağdan Osmanlı Devri Sonuna Kadar). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Demir, Mustafa. (2005). Türkiye Selçukluları ve Beylikler Devrinde Sivas Şehri. Sakarya: Sakarya Kitabevi.
• Demirarslan, Deniz. (2017). “Açık Havada İbadet ve Mekân İlişkisi-Gelibolu Namazgâhları”. Türk ve İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4/10, 40-57.
• Derman, M. Uğur. (1975). “Osmanlı Devri Şehir ve Menzil Yollarında İstirahat ve İbadet Yerleri (Namazgâhlar)”. Atatürk Konferansları (1971-1972), V, 281-298.
• Diez, Ernst. (1979). “Musallâ”. MEB İslâm Ansiklopedisi, VIII, 674-675.
• Durukan, Aynur. (1994). “Dicle Köprüsü”. TDV İslâm Ansiklopedisi, IX, 282-283.
• Eravşar, Osman-Mert, İ. Hakan. (2003). “Roma’dan Cumhuriyet’e Bolvadin Kırkgöz Köprüsü”. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, IX, 581-601.
• Ergenç, Özer. (1980). “XVII. Yüzyılın Başlarında Ankara’nın Yerleşim Durumu Üzerine Bazı Bilgiler”. Osmanlı Araştırmaları, I, 85-108.
• Erzincan, Tuğba. (2005). “Mihrap”. TDV İslâm Ansiklopedisi, XXX, 30-37.
• Eser, Erdal. (2003). “Doğu’dan Yükselen Selçuklu Işığı Sivas”. Cumhuriyet’in 80. Yılında Sivas Sempozyumu Bildirileri, 671-690.
• Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî (1999). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi (III. Kitap). Hazırlayanlar: Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Eyice, Semavi. (1972). “Ankara’nın Eski Bir Resmi”. TTK Atatürk Konferansları, IV, Ayrıbasım, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 61-124.
• Eyice, Semavi. (1992). “Bostancıbaşı Köprüsü”. TDV İslâm Ansiklopedisi, VI, 309-311.
• Gabriel, Albert. (1934). Monuments Turcs D’Anatolie (II), Paris.
• Gabriel, Albert. (1940). Voyages Archeologiques Dans la Turquie Oriantal (I). Paris.
• Genim, M. Sinan. (1976). “Mihraplı ve Minberli Namazgâhlara Bir Örnek”. Sanat Tarihi Yıllığı, 6, 147-155.
• Görür, Muhammet. (2002). “Selçuklu ve Beylikler Döneminde Aksaray Şehri”. Türkler, VIII, 201-207.
• Güç, Ahmet. (2003). “Mâbed”. TDV İslâm Ansiklopedisi, XXVII, 276-280.
• Gül, Mustafa Fırat. (2013). “Aksaray Şehrinin İktisadî Tarihi Hakkında Bir Deneme”. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı Dergisi, 11/XIV, 131-158.
• Güleç, Hasan. (2010). “Sütre”. TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXVIII, 180-181.
• Halifeoğlu, F. Meral-Sert, Halide-Yılmaz, Süheyla. (2013). “Tarihi Kurt Köprüsü (Mihraplı Köprü, Vezirköprü) Restorasyonu Proje ve Uygulama Çalışmaları”. METU JFA, 30: 2, 81-104.
• İlter, Fügen. (1974). “Güney-Doğu Anadolu Erken Devir Türk Köprülerinin Yapısal ve Süsleyici Öğeler Yönünden Değerlendirilmesi”. Anadolu (Anatolia), 18, 31-45.
• İlter, Fügen. (1978). Osmanlılara Kadar Anadolu Türk Köprüleri. Ankara: Karayolları Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Karacabey, Bekir. (2016). Tonus’taki Türk Devri Yapıları. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erciyes Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Karpuz, Haşim. (2009). Türk Kültür Varlıkları Envanteri Konya 42, I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kiel, Machiel. (2007). “Prizren”. TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXIV, 349-351.
• Komisyon (2004). Ankara Başkentin Tarihi, Arkeolojisi ve Mimarisi. Ankara: Ankara Enstitüsü Vakfı Yayınları.
• Konyalı, İbrahim Hakkı. (1946). Alanya (Alâiyye). İstanbul: Ayayadın Basımevi.
• Konyalı, İbrahim Hakkı. (1974). Âbideleri ve Kitabeleri ile Aksaray Tarihi, II. İstanbul: Fatih Yayınevi.
• Konyalı, İbrahim Hakkı. (2007). Konya Tarihi. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Kuzucular, Kani. (2001). “Amasya Kenti’nin Erken Türk Dönemi Sonunda Oluşan Fiziksel Yapısının İrdelenmesi”. I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi Bildiriler, II, 61-82.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri. (2009). “Sâlim b. Avf (Benî Sâlim b. Avf)”. TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXVI, 48.
• Merçil, Erdoğan. (2000). Türkiye Selçuklularında Meslekler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Oral, M. Zeki. (1962). “Aksaray’ın Tarihî Önemi ve Vakıfları”. Vakıflar Dergisi, V, 221-240.
• Oral, Zeki. (2010). “Malatya Kitabeleri ve Tarihi”. III. Türk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Tebliğler (2. Baskı/Tıpkıbasım), 434-440.
• Önkal, Ahmet-Bozkurt, Nebi. (1993). “Cami (Dinî ve Sosyokültürel Tarihi)”. TDV İslâm Ansiklopedisi, III, 46-56.
• Özalp, Tahsin. (1960 (61). Sivrihisar Tarihi. Eskişehir: Tam-İş Matbaası.
• Özaydın, Abdülkerim. (1991). “Ankara (İslâmi Dönem)”. TDV İslâm Ansiklopedisi, III, 203-204.
• Özdamar, Mustafa. (1988). “Namazgâhlar”. Vakıflar Dergisi, XX, 221-248.
• Özergin, M. Kemal. (1969). Anadolu Selçukluları Çağında Anadolu Yolları. İstanbul.
• Parmaksızoğlu, İsmet. (1999). İbn Batuta Seyahatnâmesi’nden Seçmeler. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Pektaş, Kadir-Baysal, Hüseyin. (2010). “Denizli-İlbadı (Eski) Mezarlığı Kazı, Onarım ve Envanter Çalışmaları (2008-2009)”. 32. Kazı Sonuçları Toplantısı, 3, 274-284.
• Sözen, Metin. (1971). Diyarbakır’da Türk Mimarisi, İstanbul: Diyarbakır’ı Tanıtma ve Turizm Derneği Yayınları.
• Sözen, Metin. (1972). Anadolu Medreseleri Selçuklu ve Beylikler Devri (II). İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yayınları.
• Sümer, Faruk. (2002). “Keykubad I”. TDV İslâm Ansiklopedisi, XXV, 358-359.
• Şaman Doğan, Nermin. (2010). “Selçuklu Döneminde Siyasi ve Bani Kimliği ile Mübarizeddin Ertokuş”. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 27/1, 231-251.
• Tamur, Erman. (2008). “Amsterdam’da Bir Ankara Resmi”. Kebikeç, 25, 385-409.
• Tanman, M. Baha. (1981). “Turhal’ın Gümüştop (Dazya) Köyündeki Namazgâh”. Sanat Tarihi Yıllığı, IX-X, 309-316.
• Tanman, M. Baha. (1991). “Azebler Namazgâhı”. TDV İslâm Ansiklopedisi, IV, 315-316.
• Tanyeli, Uğur. (1999). “Musallâ, İdgâh, Namazgâh: Tanımsız Bir Mimarî Olgu”. Uluslararası Üçüncü Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, 231-238.
• Tiryaki, Yavuz. (2005). “Namazgâhlar Üzerine Bir Ön Çalışma: Mihraplı ve Minberli Namazgâhlar”. 60. Yaşına Sinan Genim’e Armağan Makaleler, 621-633.
• Tiryaki, Yavuz. (2006). “Namazgâh (Mimari)”. İslâm Ansiklopedisi, XXXII, 359-360.
• Topal, Nevzat. (2006). Anadolu Selçukluları Devrinde Aksaray Şehri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Niğde Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Niğde.
• Toruk, Ferruh. (2008). “Amasya Kent Dokusunun Fiziksel Gelişimi”. Vakıflar Dergisi, XXXI, 35-70.
• Tuncer, Orhan Cezmi. (1996). Diyarbakır Camileri, Ankara: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sanat Yayınları.
• Tüfekçioğlu, Abdulhamit. (1998). “Gelibolu’da Azebler Namazgâhı ve Yapının Mimarı”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 2, 189-200.
• Ülkütaşır, M. Şakir. (1972). Cumhuriyet’le Birlikte Türkiye’de Folklor ve Etnografya Çalışmaları. Ankara: Başbakanlık Basımevi.
• Yeşilbaş, Evindar. (2017). Diyarbakır Köprüleri. Ankara: Bilgin Kültür Sanat Yayınları.
• Yiğit, İsmail. (2011). “Tebük Gazvesi”. TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXX, 228-230.
• Yinanç, Refet. (1994). “Sivas Abideleri ve Vakıfları (2)”. Vakıflar Dergisi, XXIII, 5-18.
• Wensinck, A. J. (1979). “Musallâ”. MEB İslâm Ansiklopedisi, VIII, 673-674.