Ortaçağ’da İran’da Farsça Tarih Yazım Geleneği

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 4, 1773 - 1801, 30.12.2021

Esra Doğan Turay

Öz

İran’da İslami dönem ardından kurulan devletlerin desteği ile gelişen Farsça yazım geleneği, Türk-İslam tarih ve coğrafyasına dair oldukça mühim eserler vücuda getirmiş, Farsça her geçen gün daha da gelişerek geniş coğrafyalarda kullanılan bir yazı dili halini almıştır. Sasani dönemindeki kültürel birikim ve tarih bilinciyle şekillenen Farsça yazım geleneği, İslam’la birlikte yeni bir boyut ve değer kazanmış, Ortaçağ tarih yazımında vazgeçilmez bir birikim oluşturmuştur. Ortaçağ tarihçileri arasında eserlerini Arapça olarak kaleme alan İranlılara değinen bu makale daha ziyade Selçuklulardan evvel başlayan Farsça tarih yazım geleneği ve müverrihlere yer vermektedir. Selçuklu döneminde oluşan eşsiz birikime değinen bu çalışma, çağın tarih yazımında zirve dönem olarak kabul edilen Moğol-İlhanlı dönemi müverrihleri ve ardından da Timurlu tarihçi ve eserlerini ele alır. Asıl itibarıyla ise bu kaynakların çokça bilinmeyen yönlerine işaret eder. Öte yandan son dönemlerde kaynaklara dair tespit edilen bilgilere ve eserlerin yenilenen baskılarına atıf yapar. Ortaçağ tarih yazımında müstesna bir yere sahip olan bu yekûn, birçok kültür ve medeniyete şahitliğiyle şüphesiz sayısız çalışmayı hak eder. Makale geleneğe dair muhtasar bir değerlendirmedir.

Anahtar Kelimeler

Ortaçağ, İran, Farsça, Tarih yazıcılığı, Selçuklular, Moğollar, Timurlular

Kaynakça

• ABDULCELİL, A., Tarih-i Edebiyat-i Arab. Emir Kebir, Tahran 1376.
• AŞTİYANİ, A. İ. ve AGİLİ, B., Tarih-i İran Pes ez İslam, Dovrey-i Pehlevi. Neşr-i Namek, Tahran 1380.
• AYETİ, A. M., Tahrir-i Tarih-i Vassaf. Tahran: Pejuheşgah-i Ulum-i İnsani, 1383.
• AZİZULLAH, B., Şinasayi-i Menabi ve Meahiz-i Tarih-i İran ez Ağaz ta Silsiley-i Safeviye. Emir Kebir, Tahran 1383.
• BASFORS, E. K., Tarih-i Sistan ez Ameden-i Taziyan ta Berameden-i Dovlet-i Saffariyan. Tercüme: Hasan Enuşe), Emir Kebir, Tahran 1377.
• BENAKETİ., Tarih-i Benaketi, Rovzat’u Ula el Bab fi Marifet’ut Tevarih vel Ensab. (Tashih: Dr. Cafer Şuar). Encümen-i Asar ve Mefahir-i Ferhengi, Tahran 1378.
• BEYHAGİ, Ebul Fazl Muhammed bin Katib., Tarih-i Beyhagi, Tarih-i Mesudi Maruf be Tarih-i Beyhagi. (Tashih: Said Nefisi), İntişarat-i Kitabhaney-i Senai, Tahran 1319.
• BEYHAGİ, Ebü'l-Hasan Zahirüddin Ali b. Zeyd b. Muhammed., Lübabü'l-ensâb ve'l-elkab ve'l-a'kab. (Tahkik Seyyid Mehdi Recai), Ayetullah Mar'aşi, Kum 1990.
• BEYZAVİ, Gazi Nasreddin., Nizam’ut Tevarih. (Be Kuşeşi Mir Haşim Muhaddis), Mavgufat-i Mahmud Efşar, Tahran 1382.
• BİRETİLS, Y. E., Tarih-i Edebiyat-i Farsi ez Dovran-i Firdovsi ta Ahd-i Selçukiyan. (Tercüme: Sirus İzedi), İntişarat-i Hirmend, Tahran 1374.
• CAFERİYAN, R. Menabi Tarih-i İslami. İntişarat-i Ensariyan, Kum 1382.
• CERFADEGANİ, Ebu Şeref Nasih bin Zafer., Tercümey-i Tarih-i Yemini, be İnzimam-i Hatimeyi Yemini ya Havadis-i Eyyam. (Tashih Dr. Cafer Şuar), İntişarat-i İlmi ve Ferhengi, Tahran 1374.
• CUVEYNİ, Alauddin Ata Melik., Çengiz. Tarih-i Harezmşah Hasan Sabbah. (Be Kuşeş-i Halil Hatib Rehber), İntişarat-i Mehtab, Tahran 1382.
• CUVEYNİ, Alauddin Ata Melik., Tarih-i Cihangoşa. (Be Himmet-i Muhammed Ramazani), Çaphaney-i Haver, Tahran Cild-i Evvel, 1337.
• Cuveyni, Ata Melik. Tahrir-i Nov ez Tarih-i Cihangoşa., (Tashih: Mansur Servet), Emir Kebir, Tahran 1362.
• CUVEYNİ, Mueyyidduddevle Muntehabiddin Bediğ Atabek., Kitab-i Atabet’ul Ketebe, Mecmuy-i Murasilat-i Divan-i Sultan Sencer. (Tashih: Muhammed Gazvini ve Abbas İgbal), Şirket-i Sehami, Tahran 1329.
• Danişname-i Cihan-ı İslam, ‘’Tarihnigari’’,Tahran, 1380, 95-185.
• DEMİR, M ., ‘’İslam Ortaçağı’nda İran Bölgesindeki Tarih Yazıcılığı’’, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı. 34, 2007, s.255
• ETHE, H., Tarih-i Edebiyat-i Fars. (Tercüme Dr. Rızazade Şafag), Bunyad-i Tercüme ve Neşr-i Kitab,Tahran 1351.
• GAFANİ, M., Şerh-i Hal ve Asar-i İbn Mukaffa, Nohostin Danişmend-i İran-i ki Kitabhay-i Hoday-i Name ve Kelile ve Dimne ra ez Zeban-i Pehlevi be Arabi Tercüme Kerd, (Telif Dr. Abbas Ali Uteymi), İntişarat-i Ferhi, Tahran 2535.
• GAŞANİ, Ebul Gasım Abdullah bin Muhammed., Tarih-i Olcayto, Tarih-i Padişahiy-i Said Gıyasuddunya ve Din-i Olcayto. (Be İhtimami Mihen Hembeli), İntişarat-i İlm-i ve Ferhengi, Tahran 1384.
• GAZVİNİ, Şerefeddin Fazlullah Huseyn., Mucem fi Asar-i Muluk el Acem. (Be kuşeşi Ahmed Futuhi Neseb), Encümen-i Asar ve Mefahir-i İran, Tahran 1383.
• GERDİZİ, Ebu Said Abdulhay bin Zahhak bin Mahmud. Zeyn’ul Ahbar, (Dr. Rahim Rızazade Melik), Encümen-i Asar ve Mefahir-i Ferheng, Tahran 1384.
• GUMİ, Ebü'r-Reca Necmeddin., Tarihü'l-Vüzera, (Be kuşeş-i Muhammed Taki Dânişpejû), Müessese-i Mütalaat ve Tahkikat-i Ferhengi, Tahran 1363.
• GÜNALTAY, Ş., İslam Tarihinin Kaynakları, Tarih ve Müverrihler, İslam’da tarih ve Müverrihler. (Hazırlayan: Yüksel Kanar), Endülüs Yayınları, İstanbul 1991.
• HAFIZ EBRU, Şihabeddin Abdullah b.Abdurreşit., Zübdetü’t Tevarih. (Tashih Seyyid Cevadi), Vizaret-i Ferhang, Tahran 1372.
• HAFIZ EBRU, Şihabeddin Abdullah Hafi., Coğrafyay-i Hafız-ı Ebru, Muştemil ber Coğrafyay-i Tarih-i Kirman ve Hurmuz, Cild-i Sevvom, (Tashih: Sadıg Seccadi), Miras-i Mektub, Tahran 1375.
• HANLERİ, Z., Hasanek-i Vezir ez Tarih-i Beyhagi. Emir Kebir, Tahran 1972.
• HEMEDANİ, Reşdiuddin Fazlullah., Ahval ve Asar-i Reşiduddin Fazlullah, Vezir Tabib ve Muverrih-i İrani, be Muasebet-i İntigad ve Meclis-i Tahgigiy-i ve İlmi Derbarey-i Ahval ve Asar-i U. İntişarat-i Tahran, Tebriz 1348.
• HEMEDANİ, Reşdiuddin Fazlullah. Cami’ut Tevarih. (Tashih: Muhammed Tagi Danişpeju ve Muhammed Muderrisi Zencani), İntşarat-i İlmi ve Ferhengi, Tahran 1381.
• HEMEDANİ, Reşiduddin Fazlullah., Cami’ut Tevarih(Tarih-i Uygur),718 hicri, (Tashih Muhammed Ruşen), Miras-i Mektub Tahran 1374.
• HEMEDANİ, Reşiduddin Fazlullah., Cami’ut Tevarih der Tarih-i Moğol, Reşiduddin Fazlullah el Vezir İmaduddevle Ebul Hayr bin Muveffaguddovle Ali, (Tashih Dr.Behmen Kerimi), İntişarat-i İgbal, Tahran 1362.
• HEMEDANİ, Reşiduddin Fazlullah., Cami’ut Tevarih, Tarih-i Efrenc, Payan ve Gayasire. (Tashih Muhammed Ruşen), Miras-i Mektub, Tahran 1384.
• HEMEDANİ, Reşiduddin Fazlullah., Cami’ut Tevarih, Tarih-i İsmailiyan. (Tashih Muhammed Ruşen), Miras-i Mektup, Tahran 1387.
• HEREVİ, Seyf bin Muhammed Seyfi., Pirastey-i Tarihnamey-i Herat. (Be kuşeşi Muhammed Asıf Fikret), Bunyad-i Movgufat-i Mahmud Efşar, Tahran 1381.
• İBN BİBİ, Huseyn bin Muhammed., Evamir’ul Alaiyye fil Umur-i Alaiyye. (Tashih Necati Lugal -Adanan Sadık Erzi), Cild-i Evvel, TTK, Ankara 1957.
• İRANMENEŞ, M., Şerh ve Tahlil-i İgd’ul Ulya li Movgufi’il Ağla. İntişarat-i İttilaat, Tahran 1384.
• İSFAHANİ, Ebu Saadat Esad bin Abdulgahir Şefruye., Matla’us Sabahateyn ve Mecmu’ul Fasahateyn. (Tahkik Sadıg el Huseyni el Eşkeveri), Neşr-i Pejuheşgah-i Ulum-i İnsani, Tahran 1385.
• İSFİZARİ, M.bin Abdullah Herevi. Ravzat’ul Cennat fi Mediney-i Herat, (Tashih. Seyyid Muh. Kazım İmam), Danişgah-i Tehran, Tahran 1338.
• İŞPULER, B., Tarih-i İran der Gurun-i Nohsotin-i İslami. (Tercüme: Meryem Mir Ahmedi), İlmi ve Ferhengi, Tahran 1377.
• KATİB, Baheddin Muhammed Bin Hasan bin İsfendiyar., Tarih-i Taberistan, (Tashih: Abbas İgbal), Neşr-i Kelale Haver, Tahran 1366.
• LEMPTON, A. K. S., Seyr-i der Tarih-i İran Ba’dez İslam. (Tercüme: Yagub Arjend), Emir Kebir, Tahran 1381.
• MEŞKÛR, M. C., Ahbar-i Selacuge-i Rum, ba İhtimam-i. ba Metn-i Kamil-i Muhtasar-i Selçuk Namey-i İbni Bibi. İntişarat-i Kitapfuruş-i Tahran, Tebriz 1350.
• MİR AHMEDİ, M. ve VERHERAM, G. R., Kitab Şinasiy-i Movzu-i Tarih-i İran, İntişarat-i Mehrdad, Tahran 1362.
• MUCTEBEVİ, S. H., Herat der Ahd-i Teymuriyan, Danişgah-i Azad-i Nişabur ve Neşr-i Merendiz, Nişabur 1389.
• MUNŞİ KİRMANİ, Nasreddin., Nesaim’ul Ezhar Min El Letaim’ul Ahbar der Tarih-i Vuzera 725 hicri. (Tashih: Mir Celaleddin Huseyni Urmevi Muhaddis), Danişgah-i Tehran, Tahran 1338.
• MUNŞİ KİRMANİ, Nurettin., Simt’ul Ulya li Hazret’ul Ulya, der Tarih-i Garahıtaiyan-i Kirman der 710 -720 gameri neveşte. (Tashih: Abbas İgbal), (Tahte Nazari Muhamemd Gazvini), Esatir, Tahran 1382.
• MUSTOVFİ, Hamidullah., Tarih-i Gozide. (Be İhtimami Dr. Abdul Huseyn Nevai), Emir Kebir, Tahran 1381.
• NAHCİVÂNÎ, Hacı Hüseyn., Zafernameh, Çehel Mesele (Ba kuşeşi Yusuf Hadim Haşimineseb), Tebriz 1343.
• NAŞİNAHT. Tarih-i Sistan., Telif der hudud-i 445-722 hicri. (Tashih: Muhammed Tagi Melik Şueray-i Bahar), İntişarat-i Muin Tahran 1381.
• NATANZİ, Muinuddin., Tarih-i Muluk-i Şebankare. (Tashih: Jan Oben), İntişarat-i Kitabfurşiy-i Hayyam, Tahran 1336.
• NERŞAHİ, Ebu Bekr Muhammed bin Caferi., Tarih-i Buhara, (Tercüme: Ebun Nasr Ahmed bin Muhammed bin Nasr el Gubavi ve Muhammed bin Zefr bin Omer), (Tashih Muderris Rezevi), İntişarat-i Tus, Tahran 1363.
• NESEVİ, Nureddin Muhammed Zeyderi., Sirey-i Celaleddin ya Tarih-i Celali, Reis-i Divan-i İnşay-i Sultan Celaleddin Mengiberni. (Tercüme Muhammed Ali Nasih), (Be Kuşeşi Dr.Halil Hatib Rehber), İntişarat-i Sa’di, Tahran 1366.
• NEVAİ, A. H.. Rical-i Kitab-i Habib’us Siyer., Encümen-i Asar ve Mefahir, Tahran 1379.
• NİŞABURİ, Hace İmadeddin Zahuriddin. Selçuk Name, ba Zeyl-i Selçuk Namey-i Ebu Hamid Muhammed bin İbrahim 599 hicri. Neşriyyat-i Kelale Haver, Tahran 1332.
• OVFİ, Sadudiddin Muhammed., Cevami’ul Hikayat ve Levami’ul Rivayat. (Tashih: Dr. Muhammed Muin), Bahş-i Dovvom, İntişarat-i Danişgah-i Tahran, Tahran 1371.
• ÖZGÜDENLİ, O. G., ‘’Tarih’’ Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Ankara, 2011 ,40/66-77
• RAVENDİ, Muhammed bin Ali Suleman., Kitab-ı Rahat’us Sudur ve Ayet’us Surur der Tarih-i Ali Selçuk. (Tashih: Muhammed İgbal), Kitabfuruş-i Ali Ekber İlmi, Tahran.
• RECEBZADE, H., Ayin-i Keşverdari der Ahd-i Reşidüddin Fazlullah Hemedani Muteveffa 718 hicri. İntişarat-i Tus, Tahran 2535.
• REVAGİ, A. Nagd-i ber Tarih-i Gerdizi. Mecelley-i Danişgah-i Edebiyat ve Ulum-i İnsani, Zemimey-i Şomarey-i Yek, Danişgah-i Tahran, Tahran 18(1350),1350,s.259
• SECCADİ, S., ‘’Tarihnigari’’, Dairet’ül Mearif-i Bozorg-i İslami, XIV, 302-322
• SEMERGANDİ, Kemaleddin Abdurrezzag., Matla’us Sadeyn ve Mecmu’ul Bahreyn, Defter-i Evvel, (Ba İhtimami Dr.Abdulhüseyin Nevai), Pejuheşgah-i Ulum-i İnsani, Tahran 1383.
• SEMNANİ, P., Zafernâme. Tahran: İntişarat-ı Bamdad, 1363.
• SPULER, B. “İran Tarihçiliğin Gelişimi”, (Çev.Mustafa Demir), Türk Dünyası Araş. Dergisi, 134(2001).
• Sultan Muhammed Hudabende Olcayto ve Teşeyyu-i İmami der İran, be Zamimey-i Risaley-i Fevayid-i Olcayto, Kitaphaney-i Tahassus-i Tarih-i İslam, Kum 1380.
• ŞAMİ, Nizameddin., Tacü’s Selmânî, Tarihnâme. (Çev.İsmail Aka), TTK, Ankara 1988.
• ŞAMİ, Nizameddin., Zafernâme, Tashih Penahi Semnani, İntişarat-ı Bamdad, Tahran 1363.
• ŞEBANKAREY-İ, Muhammed bin Ali bin Muhammed., Mecme’ul Ensab. (Tashih Mir Haşim Muhaddis), Emir Kebir, Tahran 1376.
• ŞEŞEN, R., Mülsümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, Başlangıçtan XIX. Yüzyılın Sonuna Kadar. İsar Vakfı, İstanbul 1998.
• ŞUAR, C., Gozidey-i ez Tarih-i Belami ve Sefernamey-i Nasır Husrov. Danişgah-i Peyam-i Nur, Tahran 1372.
• TAUER, F., Timurlular Devrinde Tarihçilik, TTK, Ankara 1965.
• TİHRANÎ, Ebû Bekir., Kitab-ı Diyarbekriyye. (Çev.Mürsel Öztürk), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2001.
• TUSİ, Haca Nizamulmülk., Siyasetname. (Be kuşeşi Dr. Cafer Şuar), Emir Kebir, Tahran 1385.