Traces of Sufi Culture in Evliya Çelebi Travelogue

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 3, 718 - 741, 28.07.2025

Mahmut Askeri Küçükkaya

https://doi.org/10.46868/atdd.2025.954

Öz

Evliya Çelebi travelled to many important settlements of the Ottoman geography in the seventeenth century and expressed what he saw in his Seyahatnâmesi with great care. Our traveller gave important information on many subjects in his work. The information conveyed by Evliya Çelebi in his Seyahatnâme is very valuable in terms of our cultural history. It is possible to find important information about Sufism and sects in Seyahatnâme. In this study, Sufis, dervishes, Mevlevihânes, dervish lodges, tekkes and visiting places encountered by Evliya Çelebi in the places he travelled and saw are discussed. It is noteworthy in terms of the history of Sufism that he mentions the settlements where the orders, which are important elements of religious life, are widespread. Evliya Çelebi definitely visited the places where irşad activities were carried out wherever he travelled and visited the personalities who served in this respect. He collected important information about them and especially mentioned the sects they belonged to. This information is important in terms of understanding the geographical distribution of sects in Evliya Çelebi's period. Evliya Çelebi gave valuable information about many sects and their elements in his Seyahatnâme. In this study, since the evaluation of all the sects mentioned in the Seyahatnâme would cover a large volume, some of the main sects and their elements are discussed. The sects are as follows: Edhemiyya, Yassawiyya, Qadiriyya, Rifāiyya, Kübreviyya, Nurbahshiyya, Suhrawardiyya, Zayniyya, Akbariyya, Bedawiyya, Bektāshiyya, Mevleviyya, Naqshbandiyya, Sunbüliyya, Shâbâniyya, Uşşâkiyya and Gülşeniyya. The sheikhs, dervishes, dervishes, lodges, visitations and tombs of these orders are discussed.

Anahtar Kelimeler

Evliya Çelebi , Travelogue , Culture , Sufism , Sects

Evliya Çelebi’nin Seyahatnâmesi’nde Tasavvuf Kültürünün İzleri

Öz

Evliya Çelebi, XVII. yüzyıl’da Osmanlı coğrafyasının birçok önemli yerleşim yerini gezmiş ve gördüklerini büyük bir titizlikle Seyahatnâmesinde dile getirmiştir. Seyyahımız eserinde birçok konuda önemli bilgi vermiştir. Evliya Çelebi’nin Seyahatnâmesindeki aktardığı bilgiler kültür tarihimiz açısından çok değerlidir. Seyahatnâme’de tasavvuf ve tarikatlar hakkında önemli bilgiler bulmak mümkündür. Bu çalışmada Evliya Çelebi’nin gezdiği ve gördüğü yerlerde karşılaştığı mutasavvıflar, dervişler, mevlevihâneler, tekkeler ve ziyaretgâhlar ele alınmıştır. Dinî hayatın önemli unsurlarından olan tarikatların yaygın olduğu yerleşim yerlerini zikretmesi tasavvuf tarihi açısından kayda değerdir. Evliya Çelebi, her gittiği yerde muhakkak irşad faaliyetlerinin yapıldığı mekânlara uğramış ve bu minvalde hizmet gören şahsiyetleri ziyaret etmiştir. Kendileri hakkında önemli bilgiler toplamış ve mensup oldukları tarikatları özellikle belirtmiştir. Bu bilgiler Evliya Çelebi’nin dönemindeki tarikatların coğrafi dağılımının anlaşılması açısından önemlidir. Evliya Çelebi, Seyahatnâmesinde birçok tarikat ve unsurları hakkında değerli bilgiler vermiştir. Bu çalışmada Seyahatnâme’de adı geçen bütün tarikatların değerlendirmesi büyük bir hacimi kapsayayacağından, belli başlı bazı tarikat ve unsurları ele alınmıştır. Ele alınan tarikatlar şunlardır; Edhemiyye, Yeseviyye, Kadiriyye, Rifâiyye, Kübreviyye, Nurbahşiyye, Sühreverdiyye, Zeyniyye, Ekberiyye, Bedeviyye, Bektâşiyye, Mevleviyye, Nakşibendiyye, Sünbüliyye, Şâbâniyye, Uşşâkıyye ve Gülşeniyye tarikatlarıdır. Bu tarikatların şeyhleri, dervişleri, tekkeleri, ziyaretgâhları ve türbeleri ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Evliya Çelebi , Seyahatnâme , Kültür , Tasavvuf , Tarikatlar

Kaynakça

• Ayvansarâyî, H. (1281). Hadîkatü’l-Cevâmî, I-II. İstanbul: Matbaa-i Amîre.
• Ayverdi, E. H. (1982), Avrupa’da Osmanlı Mimarî Eserleri, Bulgaristan, Yunanistan, İstanbul: Arnavutluk. Fetih Cemiyeti Yayınları, IV: 247.
• Baysun, C. (1955), Evliya Çelebi’ye Dair Notlar. (C.XII: 257-264).Türkiyat Mecmuası, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü.
• Câmiî, A, (1995). Nefahâtü’l-Üns. (Trc. Lamiî Çelebi). (Haz. S. Uludağ-M. Kara). Marifet Yayınları.
• Eraslan, K. (1983). Divan-ı Hikmet’ten Seçmeler. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Eraydın, S. (1980). Tasavvuf ve Tarikatlar. Marifet Yayınları.
• Eren, M. (1960), Evliya Çelebi Seyahatnâmesi Birinci Cildinin Kaynakları Üzerine Bir Araştırma. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• Evliya Çelebi.(1314) Seyahatnâme, 1-6 Neşr. Ahmed Cevdet. İkdam Matbaası.
• Evliya Çelebi. Seyahatnâme. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Türkçe yazma eserler (İÜ. Ktp.Ty) No: 2371.vr.1.
• Evliya Çelebi. Seyahatnâme. Kütüphanesi No: 304 ve 305.
• Evliya Çelebi. (1928), Seyahatnâme, (C. 7-9-10). Devlet Basımevi.
• Evliya Çelebi. (1928), Seyahatnâme (C.8). Orhaniye Matbaası.
• Evliya Çelebi. (1998-1999), Seyahatnâme (Evliya Çelebi b. Derviş Muhammed Zıllî, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi Topkapı Sarayı Bağdat 304 (ve 305) Yazmasının Transkiripisiyonu-Dizin). (Hz. Y. Dağlı-S. Ali Kahraman). (Heyet). Yapı Kredi Yayınları
• Evliya Çelebi. (1996), Seyahatnâme (Evliya Çelebi b. Derviş Muhammed Zıllî, Topkapı Sarayı Bağdat 304 Yazmasının Transkripsiyonu-Dizin), Haz. Orhan Şaik Gökyay, Yapı Kredi Yayınları.
• Harîrîzâde, K. Tıbyânü Vesaîli’l-Hakâik fi Beyânî Selâsilili’t-Tarâik, I-II-III. Süleymaniye Fatih Kütüphanesi. İbrahim Efendi: No: 430-432.
• İlgürel, M. (1995). Evliya Çelebi. İçinde. Diyanet İslam Ansiklopedisi. (C. XI, ss. 529-533). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• İz, F. (1989). Evliya Çelebi ve Seyahatnâmesi. TTK. Belleten, (C. LIII, 207-20). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kara, M. (1985). Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi. Dergâh Yayınları.
• Kara, M. (1993). Bursa’da Tarikatlar ve Tekkeler I-II. (C. I. 1990). (II. 1993). Uludağ Yayınları.
• Kara. M. (1996). Gülşeniyye. İçinde. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (C. 14, s. 256-259). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kara, M. (1996). Bursa Mevlevîhânesi ve Ahmed Cünûni Dede Vakfiyesi. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2, 155-165.
• Konur, H. (2000). İbrahim Gülşenî, Hayatı, Eserleri, Tarikatı. İnsan Yayınları.
• Kübra, N. (1980). Tasavvufî Hayat. (Çev. M. Kara). Dergâh Yayınları.
• Öngören, R, (2000). Osmanlılar’da Tasavvuf, Anadolu’da Sûfiler, Devlet ve Ulemâ (XVI. Yüzyıl). İz Yayınları.
• Pekolcay, N. (1967). İslamî Türk Edebiyatı. Cağaloğlu Yayınları.
• Sühreverdi. (1990). Avarifü’l-Maarif Tasavvufun Boyutları. (Haz. H. K. Yılmaz-Gündüz, İ. Erkam Yayınları.
• Tanman, B. (1995). Emir Buharî Tekkesi. İçinde. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (C. 11, ss. 126-128). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Uludağ, S. (1994). Edhemiyye. İçinde. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (C. 10. ss. 421). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988-1995), Osmanlı Tarihi. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Yetik, E. (1991). Ankaravî, İsmail Rusûhî. İçinde. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (C. 3, ss. 211-213). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yılmaz, H. K. (1980). Azîz Mahmud Hüdâyi ve Celvetiyye Tarikatı. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Yılmaz, H. K.(1998). Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar.Ensar Neşriyat.