Kazvinî ve İbnü’l-Verdî’nin Kozmografya Eserlerinde Şifalı Bitkiler: Karşılaştırmalı Bir İnceleme

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 4, 909 - 928

Hayri Alkan

https://doi.org/10.46868/atdd.2025.980

Öz

13. yüzyıl İran coğrafyasının önemli isimlerinden biri olan Zekeriyyâ b. Mahmûd el-Kazvinî’nin (öl. 682/1283) ʿAcâibü’l-Mahlûkât ve Garâ’ibü’l-Mevcûdat ile 14. ve 15. yüzyıl Şam ve Filistin coğrafyasının önemli isimlerinden biri olan Ebû Hafs Sirâcüddin Ömer b. el-Verdî’nin (öl. 861/1457[?]) Harîdetü’l-ʿAcâʾib ve Ferîdetü’l-Garâʾib adlı coğrafya konulu eserleri, İslâm dünyasının en bilinen metinleri arasında yer almakta olup kozmografik bir anlayışla kaleme alınmıştır. Bu iki eserin ana içeriğini kozmografya ve coğrafya bilgileri oluşturmaktadır. Ayrıca biyoloji, astroloji, mineraloji, zooloji, jeoloji ile tarihî ve dinî bilgi türlerine de rastlanmaktadır. Eserlerin içerik çeşitliliği ve sunduğu bilgilerin geniş bir alana hitap etmesi, onları Ortaçağ tarihi ve tarihçiliği açısından önemli kaynaklar hâline getirmektedir. Kazvinî ve İbnü’l-Verdî’nin eserlerinde yer alan bitkiler bölümlerinde, bitkilerin anatomisi ve tedavi edici nitelikleri ayrıntılı biçimde ele alınmaktadır. Bu bölümler, dönemin bitki bilimi ve halk hekimliği konusundaki bilgi birikimini yansıtması bakımından son derece değerlidir. Söz konusu eserlerde geçen bitkiler yalnızca doğal özellikleriyle değil, aynı zamanda insanlar üzerindeki etkileri, kullanım şekilleri ve hangi hastalıklara karşı tercih edildikleriyle birlikte sunulmuştur. Bu çalışmanın amacı, her iki eserde yer alan aynı bitki ve baharatların geçmişten günümüze hangi amaçlarla ve ne gibi yöntemlerle kullanıldığını ortaya koymaktır.

Anahtar Kelimeler

Kazvinî , İbnü’l-Verdî , Bitkiler , Tıp

Medicinal Plants in the Cosmographical Works of Kazvini and Ibn al-Wardi: A Comparative Study

Öz

The ʿAcāʾib al-Makhlūqāt wa-Gharāʾib al-Mawjūdāt by Zakariyyā b. Maḥmūd al-Qazvīnī (d. 682/1283), a prominent figure of 13th-century Iran, and the Ḥarīdat al-ʿAjāʾib wa-Farīdat al-Gharāʾib by Abū Ḥafs Sirāj al-Dīn ʿUmar b. al-Wardī (d. 861/1457[?]), a leading scholar of 14th- and 15th-century Syria and Palestine, are among the most renowned works of the Islamic world and were written with a cosmographical perspective. The principal content of these two works consists of cosmographical and geographical knowledge. In addition, they contain information on biology, astrology, mineralogy, zoology, geology, as well as historical and religious subjects. The diversity of their content and the breadth of information they offer make these texts significant sources for the history and historiography of the Middle Ages. In the sections devoted to plants, al-Qazvīnī and Ibn al-Wardī examine in detail the anatomy and therapeutic properties of various species. These sections are highly valuable for reflecting the knowledge of botany and folk medicine of their time. The plants mentioned are presented not only with their natural characteristics but also with their effects on humans, modes of use, and the ailments for which they were preferred. The aim of this study is to demonstrate for what purposes and by which methods the same plants and spices appearing in both works have been used from the past to the present.

Anahtar Kelimeler

al-Qazvīnī , Ibn al-Wardī , Medicinal Plants , Medicine

Kaynakça

• Abbâs el-Azzâvî. (1957). Ta’rîf bi’l-Müerrihîn fî Ahdi’l-Mogûl ve’t-Türkmân. Şeriketü’t-Ticare. (In Arabic).
• Ağarı, M. (2009). Kazvinî’nin Âsâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-İbâd’ı (İnceleme-Değerlendirme). Kitabevi Yayınları.
• Alkan, H. (2024). İbnü’l-Verdî, eseri ve İslâm medeniyetine katkıları. Müellif Uluslararası Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, 1(2), 14–24.
• Amari, M. (1854). Storia dei Musulmani di Sicilia (Vol. 1). Felice Le Monnier. (In Italian).
• Anonim. (2008). Hudûdü’l-Âlem Mine’l-Meşrik İle’l Mağrib (Nşr. V. Minorsky) (Çev. A. Duman & M. Ağarı). Kitabevi Yayınları. (In Persian).
• Baytop, T. (1994). Eczacılık. TDV İslam Ansiklopedisi (C. 10, ss. 386–388). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Bilge, M. L. (2000). İbnü’l-Verdî. TDV İslam Ansiklopedisi (C. 21, ss. 238–239). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Çelebi, K. (2007). Keşfü’z-Zunûn (Çev. R. Balcı) (C. 1–2). Tarih Vakfı Yurt Yayınları. (In Arabic).
• Demirbağ, B. C., & Güngörmüş, Z. (2012). Vitiligo. Ankara Sağlık Hizmetleri Dergisi, 11(1), 41–50.
• Doğramacıoğlu, H. (2017). Osmanlı’dan günümüze Dr. Besim Ömer Akalın’ın kaleminden üzüm ile tedavi. Türük Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 5(10), 86–95.
• Erdoğan, U., & Günaldı, Ö. (2016). Siyatalji. Klinik Tıp Aile Hekimliği Dergisi, 8(1), 20–23.
• Hasan b. Ahmed b. el-Mühellebî. (2006). Mesâlik ve’l-Memâlik (Thk. T. Halef). Tekvin Yayınları. (In Arabic).
• Hasan b. Ahmed b. el-Mühellebî. (2023). Kitâbu’l-Azîzî (Mesâlik ve’l-Memâlik) (Çev. M. Ağarı). Ayışığı Yayınları. (In Arabic).
• Hinz, W. (1990). İslâm’da ağırlık ölçüleri (Çev. A. Sevim). Edebiyat Fakültesi Basımevi. (In German).
• İbn İyâs el-Hanefî. (1982). Bedâiü’z-Zuhûr fî Vekâii’d-Duhûr (Thk. M. Mustafa) (C. 1). Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Amme li’l-Kitâb. (In Arabic).
• İbn Sînâ. (2022). Kânûn fi’t-Tıb kitabından şifalı bitkiler ve baharatlar (Çev. M. Uysal). Endülüs Yayınları. (In Arabic).
• İbnü’l-Verdî. (1991). Harîdetü’l-ʿAcâ’ib ve Ferîdetü’l-Garâ’ib (Tsh. M. Fahuri). Dârü’ş-Şarki’l-Arabi. (In Arabic).
• İstahrî. (2015). Mesâlikü’l-Memâlik (Ülkelerin Yolları) (Çev. M. Ağarı). Ayışığı Yayınları. (In Arabic).
• Kehhâle, Ö. R. (1993). Mu’cemü’l-Müellifîn (C. 2). Müessesetü’r-Risâle. (In Arabic).
• Krachovsky, I. (1963). Tarihü’l-Edebi’l-Cografiyyi’l-Arabi (Trc. S. O. Haşim) (C. 2). Dârü’s-Sekâfe. (In Russian).
• Sariyannis, M. (2015). Aja’ib ve Ghara’ib: Ottoman collections of mirabilia and perceptions of the supernatural. Der Islam, 92(2), 442–467.
• Zekeriyyâ b. Mahmûd el-Kazvinî. (2000). ʿAcâibü’l-Mahlûkât ve Garâ’ibü’l-Mevcûdat. Matbaatü’l-Alamî. (In Arabic).
• Zekeriyyâ b. Mahmûd el-Kazvinî. (ts.). Âsâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-İbâd. Dâru Sadır. (In Arabic).
• Zekî Muhammed Hasan. (1981). Rehhâletü’l-Müslimûn fî Usûri’l-Vustâ. Dârü’r-Raidi’l-Arabi. (In Arabic).