A Few Notes on the Attribution of the Epistle of Sharḥ al-irādah al-juzʾiyyah to Muḥammad Ibn Muṣtafa al-ʿAlāī

Yıl 2021, , 121 - 159, 31.12.2021

Mustafa Borsbuğa

https://doi.org/10.51575/atebe.1020948

Öz

The current study will focus on the epistle of Sharḥ al-irādah al-juzʾiyyah which Muḥammad Ibn Muṣtafa al-ʿAlāī claims to have authored and which is attributed to him by successive generations but in reality is a modified version of Dāwūd al-Qarṣī’s (d. 1169/1756) Risālâh fi’l-ikhtiyārāt al-juzʾiyyah wa’l-irādāt al-qalbiyyah. A close examination of the content of Sharḥ al-irādah al-juzʾiyyah epistle, which ʿAlāī reconstructed by removing some contexts and topics that he did not need from Qarṣī’s Risālah, and taking some parts he deemed fitting from Abu Saʿīd al-Khādimī’s al-Barīḳa al-maḥmūdiyyah fī sharḥ al-Ṭarīqah el-Muḥammadiyyah, reveals the fact that it is a work in which plagiarism is most obvious. Considering the Ottoman intellectual tradition, it is known that a vast textual literature in the form of several epistles on human will and actions has been produced and these epistles have effected the introduction of certain ideas about the subject. We know for a fact that there may occur interchanges and overlapping between various intellectual activities, but copying an original work in kernel with minor and insignificannt modifications and reclaiming it for oneself is intellectually unethical and unacceptable. We, thus, intend to demonstrate that the epistle of ʿAlāī was created by partially changing Qarṣī’s treatise on the subject and no reference was made to latter. In order to do achieve our goal, we comparatively studied both texts from beginning to end through tables, determined and showed the commonalities and different points. As a result of this comparison, we also strove to determine whether this plagiarism phenomenon was made by ʿAlāī himself or by someone else. Furthermore, the instances that ʿAlāī copied from Abu Saʿīd al-Khādimī without citing the source were also determined and shown in a different color on the text. Finally, the treatise of ʿAlāī was also reviewed in order to provide a holistic view. In the analysis of the text, words and sentences that are present in Qarsī’s text but not in ʿAlāī’s text and that complete the meaning are shown in square brackets. 

Anahtar Kelimeler

Kalām, Free Will (al-irādah al-juzʾiyyah), Afʿāl al-ʿibād, Belonging, Plagiarism, Muḥammad b. Muṣtafā al-ʿAlāī, Dāwūd al-Qarṣī

Muhammed b. Mustafa el-Alâî’ye Nispet Edilen Şerḥ-i İrâde-i cüzʾiyye’nin Aidiyeti Hakkında Bir Değerlendirme

Öz

Çalışma, Muhammed b. Mustafa el-Alâî’ye (ö. 1234/1818) nispet edilen Şerḥ-i İrâde-i cüzʾiyye risâlesinin ona aidiyeti üzerine yoğunlaşacaktır. Muhammed b. Mustafa el-Alâî’nin kendisine ait olduğunu söylediği ve ona nispet edilen Şerḥ-i İrâde-i cüzʾiyye risâlesi aslında Dâvûd-i Karsî’nin (ö. 1169/1756) Risâle fi’l-iḫtiyârâti’l-cüzʾiyye ve’l-irâdâti’l-ḳalbiyye adlı risâlesinin kısmen değiştirilmiş bir versiyonudur. Alâî, Karsî’nin risâlesinden ihtiyaç duymadığı bazı bağlam ve konuları çıkararak ve gerekli gördüğü bazı başlıkları da Ebû Saîd el-Hâdimî’nin (ö. 1176/1762) el-Berîḳatu’l-maḥmûdiyye eserinden eklemeler yaparak oluşturduğu Şerḥ-i İrâde-i cüzʾiyye risâlesi, içerik açısından dikkate alındığında intihalin en bariz görüldüğü bir eser niteliğindedir. Osmanlı ilim düşüncesi dikkate alındığında irade ve insan fiilleri konusunda büyük bir literatürün ortaya konulduğu ve bu metinlerin konu hakkında belli bir fikrin yerleşmesinde etkisi olduğu bilinmektedir. Belli bir dönemde telif edilen risâlelerin muhteva olarak sonraki risâle ve eserlerin muhtevasını etkilemiş olması ve bu nedenle kısmî tedâhüllerin olması sıkça karşılaşılan bir durumdur. Fakat başkasına ait bir telif üzerinde tikel bir değişiklik yaparak eseri kendisine nispet etmek ilmî olarak kabul edilemez bir durumdur. Araştırmanın konusu olan Alâî’nin risâlesi de ikinci türden bir risâle hüviyetindedir. Risâlenin tamamına yakın bir bölümü Karsî’nin konu hakkındaki risâlesi kısmen değiştirilerek oluşturulmuş ve Dâvûd-i Karsî’ye herhangi bir atıfta bulunulmamıştır. Bu çalışmada amaçlanan ise Alâî’nin kendisine nispet ettiği bu risâlenin aslında Karsî’ye ait olduğunu karşılaştırmalı tablolar üzerinden ortaya koymaktır. Bu bağlamda hem Karsî hem de Alâî’ye ait her iki metin tablolar üzerinden baştan sona kadar karşılaştırılmış; ortak ve farklı noktalar tespit edilerek gösterilmeye çalışılmıştır. Karşılaştırmalar neticesinde risâlenin Karsî’ye aidiyeti kesin şekilde tespit edildiğinden bahsi geçen intihal olgusunun bizzat Alâî tarafından mı, yoksa başka birisi tarafından mı yapıldığı sorusuna dikkat çekilmiştir. Ayrıca Alâî’nin Ebû Saîd el-Hâdimî’den kaynak göstermeden alıntı yaptığı yerler de tespit edilerek metin üzerinde farklı bir renkle gösterilmiştir. Son olarak bütünsel bir bakış imkânı sunması için Alâî’ye ait risâlenin tahkiki de yapılmıştır. Metnin tahkikinde Karsî’nin metninde mevcut olup Alâî’nin metninde olmayan ve anlamı tamamlayan kelimeler ile cümleler köşeli parantez içinde gösterilmiştir. Ayrıca Karsî’nin metninde metin-şerh ayrımı olduğundan Alâî’nin risâlesindeki bu ayrım da tespit edilmiş böylece metin bold ve parantez içinde gösterilirken şerh ise normal yazı stiliyle gösterilmiştir. Çünkü bu metin-şerh ayrımının gösterilmesi, metnin anlaşılması ve bütünlüğü açısından elzem bir durum arz etmektedir.  

Anahtar Kelimeler

Kelam, İrade-i Cüzʾiyye, Efʿâl-i ʿibâd, Aidiyet, İntihal, Muhammed b. Mustafa el-Alâî, Dâvûd-i Karsî

Teşekkür

Başta editör hocamız olmak üzere dergide çalışan ve mesai sarf eden bütün hocalarımıza teşekkür ederim.

Kaynakça

• Ahmed Âsım Efendi. Risâle-i irâde-i cüzʾiyye. İstanbul: Darü’t-Tıbâʿati’l-Maʿmûre, 1. Basım, 1285/1868.
• Akkirmânî, Muhammed b. Mustafa. Risâle-i irâde-i cüzʾiyye. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Yazma Eserler, 939, 138a-160b.
• Alâî, Muhammed b. Mustafa el-. Şerḥ-i İrâde-i cüzʾiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Atıf Efendi, 2844, 46b-52a.
• Altun, Hilmi Kemal. Osmanlı Müelliflerince Yazılan Kazâ-Kader Risâleleri ve Taşköprîzâde’nin “Risâle fi’l-kazâ ve’l-kader” Adlı Eseri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Arpaguş, Hatice K. “Mâtürîdilik ve İrade-i Cüz’iyye Meselesi”. IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu -Hanefîlik-Mâturîdîlik. ed. Cengiz Çuhadar-Mustafa Aykaç-Yusuf Koçak. 1/41-48. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Matbaası, 2017.
• Borsbuğa, Mustafa. “İrâde Özgürlüğünün Metafizik Temeli: Dâvûd-i Karsî’nin Risâle fi’l-İḫtiyârâti’l-Cüzʾiyye ve’l-İrâdâti’l-Ḳalbiyye Adlı Risâlesinin Tahlil, Tahkik ve Tercümesi”. Kader 19/1 (Haziran 2021), 233-321. https://doi.org/10.18317/kaderdergi.898088
• Borsbuğa, Mustafa - Borsbuğa, Coşkun. “İrâde-i Cüzʾiyye ve İnsan Fiilleri Hakkında Bir Risâle ve Hâşiyesi: Mûsâ b. Abdullah el-Pehlevânî et-Tokâdî’nin ‘el-İhtimâlâtü’l-vâkiʿa fî efʿâli’l-ʿibâd’ Adlı Risâlesi ve Ali b. Muhammed b. Hasan er-Rizevî’nin ‘Hâşiye ʿalâ Risâleti’l-ihtimâlâti’l-vâkiʿa fî efʿâli’l-ʿibâd’ Adlı Hâşiyesi”. ATEBE 4 (Aralık 2020), 57-100.
• Dâvûd-i Karsî. Risâle fî irâdeti’l-cüzʾiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İbrahim Efendi, 199, 48a.
• Devvânî, Celâluddin. “Risâle fî ḫalḳi’l-aʿmâl”. er-Resâʾilu’l-Muḫtâra. thk. Seyyid Ahmed Toyserkânî. 63-76. Isfehân: Kütüphâne-i Umûmî-yi İmâm Emîrü’l-Müʾminîn ʿAlî, 1. Basım, 1405/1984.
• Ebû saîd el-Hâdimî, Ebû Muhammed b. Muhammed. el-Berîḳatu’l-maḥmûdiyye fî şerḥi’t-Ṭarîḳatu’l-Muḥammediye. Kâhire: Matbaatu’l-Halebî, 1. Basım, 1348/1930.
• Ebu’l-Muîn en-Nesefî, Meymûn b. Muhammed. Tebṣıratu’l-edille fî uṣûli’d-dîn. thk. Muhammed el-Enûr Hâmid Îsâ. 2 Cilt. Kâhire: el-Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 1. Basım, 1432/2011.
• Efendioğlu, Mehmet. “Şerh 2010 yılında İstanbul’da basılan 38. cildinde,”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/559-560. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Esîrîzâde, Abdülbâkî b. Muhammed b. Abdülhalîm el-Bursevî. Risâletu’l-ḥâkimiyye fi’l-irâdeti’l-cüz’iyye. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Yazma Eserler, 607, 35a-57a.
• Güdekli, Hayrettin Nebi. “Müteahhirîn Dönemi Mâtürîdî Kelâmında İrâdenin Ontolojisi Sorunu: Saçaklızâde’nin Risâletü’l-irâdeti’l-cüz’iyye’sinin Tahlil, Tahkik ve Tercümesi”. İslâm Araştırmaları Dergisi 41 (2019), 85-129. https://doi.org/10.26570/isad.513141
• İsmâil el-Hamîdî. Risâle fî irâdeti’l-cüzʾiyye. İstanbul: İBB Atatürk Kitaplığı, Yazma Eserler, 942/20.
• Kalaycı, Mehmet. “Bir Hakkın Teslimi: Ebû Azbe’nin er-Ravzatü’l-Behiyye’sine Yansıyan İntihal Olgusu”. İslâm Araştırmaları Dergisi 29 (2013), 1-34.
• Karsî, Dâvûd b. Muhammed. Risâle fi’l-iḫtiyârâti’l-cüzʾiyye ve’l-irâdâti’l-ḳalbiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Mehmet Asım Bey, 720, 14a-23a.
• Osman el-Hamdî es-Sillevî. Ḥâşiye ʿalâ risâle-i irâde-i cüzʾiyye li-Dâvûd el-Karsî. İstanbul: İbrâhim Efendi Matbaası, 1. Basım, 1312/1894.
• Özdinç, Rıdvan. “Osmanlı İrade, Kaza ve Kader Risaleleri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi XIV/27 (ts.), 185-202.
• Sindî, Muhammed b. Abdulhâdî es-. el-İfâḍatu’l-medeniyye fi’l-irâdeti’l-cüzʾiyye. thk. Ali b. Abduh Ali el-Elmâʿî. Riyâd: Mektebetu’r-Rüşd, 1. Basım, 1428/2007.
• Taşçı, Özcan. İlk Kelâm Risâlelerine Göre Kader ve İnsanın Sorumluluğu. İstanbul: İz Yayıncılık, 2. Basım, 2009.
• Teftâzânî, Saʿdüddîn. Şerḥu’l-ʿaḳâʾid. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. Kâhire: Mektebetu’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 11. Basım, 1308/1987.
• Ziyâuddin Hâlid el-Bağdâdî. Risâle fî tahkîki’l-irâdeti’l-cüzʾiyye. Ankara: Ankara İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazmalar Koleksiyonu, 1832, 1b-10a.