Understanding of Human Being as Microcosm in the Thought of Ikhwān al-Safā

Yıl 2025, Sayı: 13, 63 - 77, 30.06.2025

Mustafa Özbakır

https://doi.org/10.51575/atebe.1573702

Öz

This article philosophically analyses Ikhwān al-Safāʾ's (the Brethren of Purity) (IV/X.) conception of the human being, focusing on the similarity of the human being with the greater world and positioning it as the lesser world, and examines the Sufi extensions of this idea. The Ikhwān attach great importance to the human being and make some explanations about the human being in almost all of their treatises. One of these explanations is based on their comparisons between man and the world he inhabits. According to the Ikhwān, the human being is a model that is almost identical to the universe. In this respect, he has similar characteristics to the universe, both materially with his body and spiritually with his soul. In the first part of the article, which is structured in two parts, the formation and basic building blocks of the body, which is the material dimension of the human being, are analysed. According to the Ikhwān, who often uses the metaphors of house and city in this section, the body was created as a dwelling for the soul that man carries. The second part of the article analyses the epistemological structure of the soul, which according to theIkhwān is the dimension of the human being that transcends matter, in comparison with the views of Islamic philosophers such as al-Ghazālī and Avicenna. Having explained the human body, the Ikhwān then places the senses and the powers of the soul in the body by comparing it to the city. The human soul points to the ruling soul above all these. This part also analyzes the Ikhwān’s claim that man can attain universal knowledge through self-knowledge, in accordance with their understanding of knowledge. The key phrase in this claim, ‘man 'arafa nafsahū 'arafa al-'ulūma kullahā’, is presented as a determination at the basis of this understanding of knowledge. From this point of view, it is emphasised that the human being is not only an individual being, but also a subject who has the potential to attain universal knowledge as the content of al-Lawḥ al-Maḥfūẓ (the Guarded/Protected Tablet). In conclusion, this article aims to systematically address Ikhwān's thoughts on the relationship between man-nafs-universe, and to philosophically justify the importance of man's access to knowledge in the Islamic intellectual tradition by centring on these thoughts, and to point out their ramifications in Sufism in a very concise manner.

Anahtar Kelimeler

: Islamic Philosophy , Ikhwān al-Safā , Rasā , Universe , Microcosm , Human Being

İhvân-ı Safâ Felsefesinde Küçük Âlem Olarak İnsan

Öz

Bu makale İhvân-ı Safâ’nın (IV/X.) insan tasavvuru ekseninde, insanın büyük âlemle olan benzerliğine odaklanarak onun küçük âlem olarak konumlandırılmasını felsefî açıdan analiz etmekte ve bu düşüncenin tasavvufî uzantılarını incelemektedir. İhvân, insanları iyiliğe davet etme amacıyla ortaya çıkan bir hareket olarak insana büyük önem vermekte ve risalelerinin neredeyse tamamında insana dair bazı açıklamalarda bulunmaktadır. Onlara göre insan, âlemle neredeyse özdeş bir misaldir. Bu çerçevede insan hem bedeniyle maddi hem de ruhuyla manevi anlamda âlemle benzer özelliklere sahiptir. İnsanda maddi ve manevi yönlerin bir arada bulunması da onun alemle olan benzerliğini ortaya koyan önemli bir unsurdur. Bu minvalde iki bölüm olarak kurgulanan makalenin ilk bölümünde insanın maddesel boyutu olan bedeninin oluşumu ve temel yapı taşları incelenmektedir. Sıklıkla ev ve şehir metaforları kullanan İhvân’a göre beden, insanın taşıdığı ruh için bir mesken olarak yaratılmıştır. Bu beden, tıpkı bir şehrin oluşumunda kullanılan taşlar ve demir gibi, birçok farklı unsurdan meydana gelmiştir. İnsanın yaratılış evreleri ve bu unsurların bedeni nasıl oluşturduğuna dair pek çok açıklama içeren Resâil’de insanın temel olarak dört farklı tabiat (sıcaklık, soğukluk, yaşlık ve kuruluk) üzerine yaratıldığı vurgulanmaktadır. Makalenin ikinci bölümünde nefsin iç ve dış güçleri, bu güçlerin bedenle ilişkisi başta olmak üzere İhvân’a göre insanın maddeyi aşan boyutu olan nefsin epistemolojik yapısı Gazzâlî ve İbn Sînâ gibi İslam filozoflarının görüşleriyle mukayeseli olarak analiz edilmektedir. Bu bölümün devamında İhvân’ın bilgi anlayışı doğrultusunda insanın kendini tanıması yoluyla evrensel bilgiye ulaşabileceği iddiası değerlendirilmektedir. Bu iddiada anahtar cümle olan “men ‘arefe nefsehu ‘arefe’l-‘ulûme küllehâ” ifadesi söz konusu bilgi anlayışının temelinde yer alan bir tespit olarak sunulmaktadır. Ayrıca bu düşüncenin sonraki gelenek üzerinde derin bir etki bıraktığı iddiası tasavvuf eserlerinden yapılan alıntılarla desteklenmektedir. Makalede ayrıca İhvân’ın kullandığı temsilî anlatım tarzının öğretici bir yöntem olmasının yanı sıra metafizik anlam dünyasının inşasında da kullanıldığına dikkat çekilmektedir. Nitekim insan bedeni ile evren arasında kurulan temsilî ilişkiler İbn Arabî tarafından sistemleştirilen “kevn-i câmi‘” ve “halife” kavramlarının temel öncüllerine işaret etmektedir. Buradan hareketle insanın bireysel bir varlık değil aynı zamanda Levh-i Mahfuzun muhtasarı olarak evrensel bilgiye ulaşma potansiyeline sahip bir özne olduğu vurgulanmaktadır. Sonuç olarak bu makale İhvân’ın insan-nefs-âlem ilişkisi hakkındaki düşüncelerini sistematik bir şekilde ele almayı ve bu düşünceyi merkeze alarak İslam düşünce geleneğinde insanın bilgiye ulaşma noktasında sahip olduğu önemi felsefî olarak temellendirmekte ve tasavvuftaki açılımlarına muhtasar bir şekilde işaret etmeyi amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Felsefesi , İhvân-ı Safâ , Resâilü İhvâni’s-Safâ , Âlem , Küçük Âlem , İnsan

Teşekkür

Makale yazım sürecindeki katkılarından dolayı kıymetli hocam Prof. Dr. Veysel KAYA'ya teşekkür ederim.

Kaynakça

• Aristoteles. Sırru’l-esrâr. çev. İslam Kavas. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları, 2018.
• Arkan, Atilla. “Psikoloji: Nefis ve Akıl”. İslâm Felsefesi Tarih ve Problemler. ed. M. Cüneyt Kaya. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Çelebi̇, İlyas. “Ortaya Çıkışından Günümüze Kelam İlminde ‘Konu’ Problemi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28 (2014), 5-35.
• Çetinkaya, Bayram Ali. “İhvân-ı Safa Düşüncesinde Temel Tasavvufî Kavramlar ve Meseleler”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/2 (2005), 205-255.
• Çetinkaya, Bayram Ali. “İhvân-ı Safâ Felsefesinin İbn Arabî Düşüncesi Üzerindeki İzdüşümleri”. İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi 23 (2009), 131-147.
• Demirli, Ekrem. İslam Metafiziğinde Tanrı ve İnsan. İstanbul: Alfa Yayınları, 2017.
• Durusoy, Ali. İbn Sînâ Felsefesinde İnsan ve Âlemdeki Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV) Yayınları, 2012.
• Fahrî, Macit. İslam Ahlak Teorileri. çev. Muammer İskenderoğlu - Atilla Arkan. İstanbul: Litera Yayıncılık, 4. Basım., 2018.
• el-Fârâbî, Ebû Nasr. el-Medînetü’l-fâzıla. çev. Yaşar Aydınlı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 1. Basım., 2018.
• el-Fârâbî, Ebû Nasr. İhsâü’l-ulûm. çev. Ahmet Ateş. İstanbul: MEB Yayınları, 1990.
• Filiz, Şahin. “İhvân-ı Safa Felsefesinde İnsan Sorunu”. Makâlât Dergisi 2 (1999), 21-68.
• Filiz, Şahin. İlk İslâm Hümanistleri. Konya: Bayrak Matbaası, 2002.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid. Kimyâ-ı Saâdet. çev. A. Faruk Meyan. İstanbul: Bedir Yayınları, t.y.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid. Mişkâtü’l-envâr: Nur Metafiziği. çev. A. Cüneyd Köksal. İstanbul: Büyüyen Ay Yay., 2017.
• İbn Arabî, Muhyiddin. er-Risâletü’l-vücûdiyye fi ma‘nâ kavlihî salla’llahu aleyhi ve sellem men arafe nefsehû fekad arafe rabbehû. thk. Asım İbrahim el-Kiyâlî. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• İbn Arabî, Muhyiddin. et-Tedbîrâtü’l-ilâhiyye fî I-ıslâhi’l-memleketi’l-insâniyye. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• İbn Arabî, Muhyiddin. Füsûsu’l-Hikem. thk. Asım İbrahim el-Kiyâlî. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• İbn Sînâ, Ebû Ali. el-İşârât ve’t-tenbîhât. çev. Muhittin Macit-Ali Durusoy-Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayıncılık, 4. Baskı., 2017.
• İhvânu’s-Safâ. Resâilü İhvâni’s-Safâ ve Hullâni’l-Vefâ. 4 Cilt. Kum: Mektebetü’l-A‘lâmi’l-İslâmî, 1988.
• Kaya, Veysel. Felsefe Ve Vahiy: Sa‘d b. Dâdhürmüz ve Felsefî Risâleleri. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
• Kılıç, Mahmut Erol. Hermesler Hermesi İslam Kaynakları Işığında Hermes ve Hermetik Düşünce. İstanbul: Arkeoloji ve SanatYayınları, 2010.
• Konevî, Sadredin. Miftâhu’l-gayb: Tasavvuf Metafiziği. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 1. baskı., 2014.
• Nesefi, Azîz. Hakikatlarin özü (Alem ve İnsan). haz. M. Murat Tamar. İstanbul: İnsan Yayınları, 1997.
• Onay, Hamdi. İhvân-ı Safâ’nın Varlık Anlayışı. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1997.
• Öteleş, Zeliha. Sırru’l-Esrâr ve Tedbîrât- İlâhiyye “Bir Karşılaştırma”. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.
• eş-Şehrezûrî, Şemseddin. Nüzhetü’l-ervâh ve ravzatü’l-efrâh. ed. İlhan Kutluer. çev. Eşref Altaş. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• et-Taftâzânî, Sadeddîn. Şerhu’l-Makâsıd. 2 Cilt. İstanbul: Meârif Nezâreti Ruhsatıyla Matbu, t.y.
• Taş, Nusret - Dölek, Haydar. “İhvân-ı Safâ Felsefesinde İnsanın Mahiyeti Ve Nefs-Beden İlişkisi”. Firat University Journal of Social Sciences 33/1 (19 Ocak 2023), 413-426. https://doi.org/10.18069/firatsbed.1207310
• Toktaş, Fatih. “İhvân-ı Safa: Din-Felsefe İlişkisi ve Siyaset”. İslam Felsefesi Tarih ve Problemler. ed. M. Cüneyt Kaya. 183-220. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• Türker, Sadık. Batı Düşüncesinde Üçleme Sorunu. İstanbul: Külliyyat Yayınları, 2012.
• Uysal, Enver. “İhvân-ı Safâ”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 22/1-6. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Uysal, Enver. İhvân-ı Safa Felsefesinde Tanrı ve Âlem. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV), 1998.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Levh-i Mahfuz”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 27/151. Ankara: TDV Yayınları, 2003.