Was the Jāhiliyya Arab Waiting for a Prophet? The Perception of Prophet at the Period of Jāhiliyya in the Context of Deus Otiosus

Yıl 2018, , 117 - 154, 01.04.2018

Mehmet Alıcı

https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000001485

Öz

Was the Jāhiliyya Arab Waiting for a Prophet? The Perception of Prophet at the Period of Jāhiliyya in the Context of Deus Otiosus This article attempts to answer the question whether or not the pagan Jāhiliyya Arabs had a prophetic expectation in Arabian Peninsula that was home to different religious traditions. It primarily discusses whether the idea of a supreme being found in the Jāhiliyya Arabs’ polytheist understanding of god may have had any influences on this point. The powers of this god, a Deus Otiosus, who was transcendent but far away from intervention, were transferred into idols, who were assigned as the interlocutors of the divine assistance to Jāhiliyya Arabs in their daily life. This indicates that there was no expectation of a warner or a prophet coming to them, to tell “the truth”, and arrange their lives. Furthermore, it is also remarkable that the Arabs turned to the Ahl al-Kitāb, who were awaiting a prophet, when they needed to consult about the situation of the Prophet Muhammad. That the Ḥanīfs attempted to support the idea of a prophet based on a Jewish-Christian ground, and that the false prophets emerged only after the apostleship/risāla of Muhammad also indicate that there was no expectation of a prophet in the mind of the Jāhiliyya Arabs

Anahtar Kelimeler

Deus Otiosus, Transcendent God, Idol, Jāhiliyya Polytheism, Prophecy, Ḥanīf

Cahiliye Arabı bir peygamber bekliyor muydu? Âtıl Tanrı/Deus Otiosus bağlamında cahiliye dönemi peygamber algısı

Öz

Bu çalışmada farklı dinî gelenekleri bünyesinde barındıran İslam öncesi Arap yarımadasında putperest Cahiliye Araplarının bir peygamber beklentisine sahip olup olmadıkları sorgulanacaktır. Bu yapılırken Cahiliye Araplarının politeist tanrı anlayışlarının arka planında yer alan yüce bir varlık fikrinin bu husus üzerindeki etkisi esas alınacaktır. İnandıkları bu aşkın ama müdahaleden uzak tanrının/Deus Otiosus’un yetkilerini putlara devretmesi, gündelik yaşamlarında muhtaç oldukları ilahi yardımın muhatabını belirlemiştir. Bu durum ise onlara hakikati bildirecek ve hayatlarını düzenleyecek bir uyarıcının veya peygamberin gelmesine yönelik bir beklentilerinin olmadığına işaret etmektedir. Bunun ötesinde Cahiliye Araplarının, Hz. Peygamber’in durumu konusunda bir peygamber bekleyen Ehl-i Kitap’ın görüşüne başvurmaları da dikkat çekicidir. Ayrıca Ḥanīflerin Yahudi-Hıristiyan bir zemin üzerinden peygamber fikrini temellendirme çabaları veya sözde peygamberlik iddialarının Hz. Muhammed’in risâletiyle ortaya çıkması, Cahiliye Arabının zihin dünyasında bir peygamber beklentisinin yokluğunu açık eden durumlar arasında sayılabilir

Anahtar Kelimeler

Deus Otiosus, Âtıl Tanrı, Put, Cahiliye Politeizmi, Peygamber, Ḥanīf, Yahudi, Hıristiyan

Kaynakça

• Adam, Baki. Yahudilik ve Hıristiyanlık Açısından Kur’an’ın Tartışmalı Konuları. İstanbul: Pınar Yayınları, 2011.
• Akyürek, Yunus. “Cahiliye Dönemi Mekke Toplumunun Hz. Peygamber’in Nübüv- vetine İlişkin İntibaları,” Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fa- kültesi Dergisi 7 (2015), ss.55-72.
• Alıcı, Mehmet. Kadîm İran’da Din: Monoteizmden Düalizme Mecusi Tanrı Anlayışı. İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2012.
• el-Alūsī, Maḥmūd Şukrī. BulūŞu’l-Erab fī Maʿrifeti Aḥvāli’l-ʿArab. Tsh. Muḥammed Behcet el-Es̱erī. Bağdat: Maṭbaʿatu Dāri’s-Selām, 1314/1896.
• Apak, Adem. “İslam Öncesi Araplarının Ulûhiyet Anlayışında Kâhinlerin Yeri,” M. Mahfuz Söylemez (ed.), Cahiliye Araplarının Ulûhiyet Anlayışları (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015) içinde, ss.53-77.
• ---------. Kur’an’ın Geliş Ortamında Arap Toplumu (Sosyal, Kültürel ve İktisadi Hayat). İstanbul: Kuramer, 2017.
• Aslan, Abdülgaffar. İslâm’da Peygamberlik ve Yalancı Peygamberlik Olgusu: Dinî, Tarihî ve Kültürel Arkaplanı. Ankara: Araştırma Yayıncılık, 2009.
• Atalay, Orhan. “Cahiliye Döneminde Putlar ve Putçuluk,” İslâmî İlimler Dergisi 5:1 (2010), ss.91-105.
• Aydın, Fuat (haz. ve ed.). Kur’an’daki Hanîf/ler ve Nasârâ Üzerine Araştırmalar. Ankara: EskiYeni Yayınları, 2016.
• Ayğan, Fadıl. Son Peygamberi Müjdelemek: Beşâirü’n-Nübüvve. İstanbul: İSAM Yayınları, 2017.
• Al-Azmeh, Aziz. The Emergence of Islam in Late Antiquity: Allāh and His People. Cambridge: Cambridge University Press, 2014.
• Bahār, Mihirdād. Ez Usṭūre tā Tārīḫ. Nşr. Ebū’l-Ḳāsim İsmāʿīlpūr. Tahran: Neşr-i Çeşme, 1386/2008.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Kur’anı Kerim ve Hanîfler,” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fa- kültesi Dergisi 11:1 (1963), ss.81-92.
• Cevād ʿAlī. el-Mufaṣṣal fī Tārīḫi’l-ʿArab Ḳable’l-İslām. Bağdat: Cāmiʿatu BaŞdād, 1413/1993.
• Crone, Patricia. The Qurʾānic Pagans and Related Matters: Collected Studies in Three Volumes. Ed. Hanna Siurua. Leiden: Brill, 2016.
• Cross, Frank M. Canaanite Myth and Hebrew Epic: Essays in the History of the Religion of Israel. Cambridge: Harvard University Press, 1997.
• Çağatay, Neş’et. İslâmdan Önce Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1957.
• Çelikkol, Yaşar. İslam Öncesi Mekke. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Davis, Dick. “Rustam-i Dastan,” Iranian Studies 32:2 (1999), ss.231-241.
• Demircan, Adnan. “Haniflik ve Hanifler Üzerine Bazı Düşünceler,” M. Mahfuz Söylemez (ed.), Cahiliye Araplarının Ulûhiyet Anlayışları (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015) içinde, ss.149-166.
• ---------. “Son Peygamber’in Geldiği Coğrafya ve Toplum: Hicaz Bölgesi ve Câhi- liye Arapları,” Ahmet Yaman (ed.) Câhiliye Toplumundan Günümüze Hz. Muhammed (Sempozyum Tebliğ ve Müzakereleri), 13-15 Nisan 2007 (An- kara: Fecr, 2007) içinde, ss.39-98.
• ---------. Cahiliye Arapları. İstanbul: Beyan Yayınları, 2015.
• Demirci, Abdurrahman. “İbn Heyyebân’ın Vasiyeti Ekseninde Arap Yarımadası’nda Son Peygamber Beklentisi,” Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 9 (2016), ss.113-142.
• Dindi, Emrah. Kur’an’da İslam Öncesi Kültür: Nassın Olguyla Diyalektik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Dindi, Korkut. “Nûh (as) Döneminde Cahiliye Araplarına Tevarüs Eden Putlar: Ved, Süvâ’, Yeğûs, Yeûk ve Nesr,” M. Mahfuz Söylemez (ed.), Cahiliye Arapla- rının İlahları (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016) içinde, ss.197-239.
• Duman, Mahmut Fatih. “İslam Öncesi Dönemde Kâbe’nin Paganizm (Put İnancı) ile İlişkisi,” M. Mahfuz Söylemez (ed.), Cahiliye Araplarının İlahları (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016) içinde, ss.241-274.
• Ebū’l-Meʿālī Muḥammed b. ʿUbeydullāh el-Ḥuseynī el-ʿAlevī. Beyānu’l-Edyān der Şerḥ-i Edyān ve Meẕāhib-i Cāhilī ve İslāmī. Tah. ʿAbbās İḳbāl Āştiyānī. Tahran: İntişārāt-i Revzene, 1375/1997.
• Eliade, Mircea. Dinler Tarihine Giriş. Terc. Lale Arslan Özcan, İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2003.
• el-Ezraḳī, Ebū’l-Velīd. Ahbâru Mekke: Mekke Tarihi. Terc. Yunus Vehbi Yavuz. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Esen, Muammer. Kur’an’da Peygamberlik. Ankara: Araştırma Yayınları, 2012.
• Firdevsī. Şāhnāme-i Firdevsī. Nşr. A. E. Bertels. Moskova: İdāre-i İntişārāt-i Ede- biyyāt-i Ḫāver, 1960.
• Günaltay, Şemsettin. İslam Öncesi Araplar ve Dinleri. Sad. M. Mahfuz Söylemez ve Mustafa Hizmetli. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1997.
• Gündüz, Şinasi. “Cahiliye Dönemi Arap Politeizmine Nebatilerin Etkileri,” Dinler Tarihi Araştırmaları I: Sempozyum, 08-09 Kasım 1996, Ankara (Ankara: Dinler Tarihi Derneği Yayınları, 1998) içinde, ss.355-380.
• ---------. “Cahiliye Dönemi Arap Putperestliği,” M. Mahfuz Söylemez (ed.), Cahili- ye Araplarının İlahları (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016) içinde, ss.11-50.
• ---------. Mitoloji ile İnanç Arasında: Ortadoğu Dinsel Gelenekleri Üzerine Yazılar. Samsun: Etüt Yayınları,1998.
• İażanferī, Kuls̠ūm. Bonmāyehā-yi Dīnī-yi Īrān-i Bāstān der Şāhnāme. Tahran: İntişārāt-i Dānişgāh-i Tehrān, 1394/2015.
• Harman, Ömer Faruk. “Hübel,” Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.18, ss.444-445.
• Hawting, Gerald. The Idea of Idolatry and the Emergence of Islam: From Polemic to History. Cambridge: Cambridge University Press, 1999.
• ---------. “Were there Prophets in the Jahiliyya?” Carol Bakhos ve Michael Cook (ed.), Islam and Past: Jahiliyya, Late Antiquity, and the Qur’an (Oxford: Oxford University Press, 2017) içinde, ss.186-212.
• Healey, John F. Aramaic Inscriptions and Documents of the Roman Period. Oxford: Oxford University Press, 2009.
• --------- (ed.). The Nabataean Tomb Inscriptions of Mada’in Salih. Oxford: Oxford University Press, 1993.
• ---------. The Religion of Nabataeans: A Conspectus. Leiden: Brill, 2001.
• Hoyland, Robert G. Arabia and the Arabs: From the Bronze Age to Coming of Is- lam. Londra & New York: Routledge, 2001.
• Hüseyin, Tâhâ. Câhiliye Şiiri Üzerine. Terc. Şaban Karataş, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• İbn Ḥabīb, Ebū Caʿfer Muḥammed b. Ḥabīb b. Umeyye el-BaŞdādī. Kitābu’l- Muḥabber. Tah. Ilse Lichtenstädter. Beyrut: Dāru’l-Āfāḳi’l-Cedīde, tsz.
• ---------. el-Munemmaḳ fī Aḫbāri Ḳurayş. Tah. Ḫurşīd Aḥmed Fārūḳ. Beyrut: ʿĀlemu’l-Kutub, 1405/1985.
• İbn Hişām, Ebū Muḥammed ʿAbdulmelik b. Hişām b. Eyyūb el-Ḥimyerī. es- Sīretu’n-Nebeviyye. Tah. Muṣṭafā es-Saḳḳā, İbrāhīm el-Ebyārī ve Abdul- hafīẓ eş-Şelebī. Kahire: Mektebetu Muṣṭafā el-Bābī el-Ḥalebī, 1375/1955.
• İbn İsḥāḳ, Muḥammed b. İsḥāḳ b. Yesār el-Muṭṭalibī. Kitābu’s-Siyer ve’l-MeŞāzī. Tah. Suheyl Zekkār. Beyrut: Dāru’l-Fikr, 1356/1978.
• İbn Kes̱īr, Ebū’l-Fidāʾ İsmāʿīl b. ʿUmer el-Ḳuraşī ed-Dimeşḳī. el-Bidāye ve’n- Nihāye. Tah. ʿAlī Şīrī. Beyrut: Dāru İḥyāʾi’t-Turās̱i’l-ʿArabī, 1408/1988.
• İbn Ḳuteybe, Ebū Muḥammed ʿAbdullāh b. Muslim ed-Dīneverī. el-Maʿārif. Tah. S̱ervet ʿUkkāşe. Kahire: el-Heyʾetu’l-Mıṣriyye el-ʿĀmme, 1413/1992.
• İbn Saʿd, Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. Saʿd. eṭ-Ṭabaḳātu’l-Kubrā. Tah. Muḥammed 1418/1998.
• İbnu’l-Kelbī, Ebū’l-Munẕir Hişām b. Muḥammed. Kitābu’l-Eṣnām. Tah. Aḥmed Zekī Bāşā. Kahire: Dāru’l-Kutubi’l-Mıṣriyye, 1421/2000.
• ---------. Kitâbü’l-Esnâm: Putlar Kitabı. Terc. Beyza (Düşüngen) Bilgin. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Kister, M. J. “‘Labbayka, Allāhumma, Labbayka…’: On a Monotheistic Aspect of a Jāhiliyya Practice,” Jerusalem Studies in Arabic and Islam 2 (1980), ss.33- 57.
• Kotan, Şevket. “Cahiliye Dönemi Mekke Dini: Ahmesilik,” Mevlüt Güngör (ed.), Kur’ân’ın Anlaşılmasına Katkısı Açısından Kur’ân Öncesi Mekke Toplumu: 1-3 Temmuz 2011 (İstanbul: İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Tefsir Anabilim Dalı Başkanlığı ve İstanbul Büyükşehir Belediyesi, 2011) içinde, ss.177-188.
• Kuzgun, Şaban. “Hanîf,” Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.16, ss.33-39.
• Malandra, William. Ancient Iranian Religion. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1983.
• Muḳātil b. Suleymān, Ebū’l-Ḥasen el-Ezdī el-Belḫī. Tefsīru Muḳātil b. Suleymān. Tah. ʿAbdullāh Maḥmūd Şiḥāte. Beyrut: Muʾessesetu’t-Tārīḫi’l-ʿArabī, 1423/2002.
• Muslim b. el-Ḥaccāc, Ebū’l-Ḥuseyn el-Ḳuşeyrī en-Nīsābūrī. eṣ-Ṣaḥīḥ. Tah. Muḥammed Fuʾād ʿAbdulbāḳī. Beyrut: Dāru İḥyāʾi’t-Turās̱ i’l-ʿArabī, tsz.
• Olgun, Hakan. “Ugarit Metinleri Çerçevesinde Baal Tapıcılığı ve İsrailoğulları’na Etkisi,” Milel ve Nihal: İnanç Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi 11:2 (2014), ss.7-34.
• Özdemir, Abdurrahman. Lebîd b. Rabîa el-Âmirî ve Divanı. Ankara: Araştırma Ya- yınları, 2007.
• Palabıyık, M. Hanefi. “İslam Öncesi Arap Düşüncesinde Din ve Din Adamı Algısı,” M. Mahfuz Söylemez (ed.), Cahiliye Araplarının Ulûhiyet Anlayışları (An- kara: Ankara Okulu Yayınları, 2015) içinde, ss.97-148.
• Pūrdāvud, İbrahīm. Yeşthā. Tahran: İntişārāt-i Dānişgāh-i Tehrān, 1347/1969.
• Rubin, Uri. “Ḥanīfiyya and Kaʿba: An Inquiry into the Arabian Pre-Islamic Backg- round of Dīn Ibrāhīm,” Jerusalem Studies in Arabic and Islam 13 (1990), ss.85-112.
• Sarıcık, Murat. “Hübel Mekke’ye Ne Zaman Getirildi?” EKEV Akademi Dergisi 11:2 (2007), ss.125-138.
• Sarıkçıoğlu, Ekrem. “Kur’an’a Göre Müşrikler ve Putperestler,” İslâmî Araştırmalar Dergisi 1 (1986), ss.26-32.
• Smith, Mark S. The Origins of Biblical Monotheism: Israel’s Polytheistic Backgro- und and the Ugaritic Texts. Oxford: Oxford University Press, 2001.
• Söylemez, M. Mahfuz. “Cahiliye Arap İnancında Putların Yeri,” M. Mahfuz Söylemez (ed.), Cahiliye Araplarının Ulûhiyet Anlayışı (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015) içinde, ss.9-52.
• ---------. “Cahiliye Döneminde Lât Kültü,” M. Mahfuz Söylemez (ed.), Cahiliye Araplarının İlahları (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016) içinde, ss.51- 110.
• ---------. “Fil Hadisesi’nin Arap Yarımadasındaki Etkileri Üzerine Bir İnceleme: Ahmesilik, Haniflik,” İslâmî İlimler Dergisi 1:2 (2006), ss.115-130.
• eş-Şehristānī, Ebū’l-Fetḥ Tācuddīn Muḥammed. el-Milel ve’n-Niḥal. Tah. Emīr ʿAlī Muhennā ve ʿAlī Ḥasen Fāʿūr. Kahire: Dāru’l-Maʿrife, 1994.
• eṭ-Ṭaberī, Ebū Caʿfer Muḥammed b. Cerīr. Cāmiʿu’l-Beyān fī Teʾvīli Āyi’l-Ḳurʾān. Tah. Aḥmed Muḥammed Şākir. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risāle, 1420/2000.
• ----------. Tārīḫu’r-Rusul ve’l-Mulūk. Tah. Muḥammed Ebū’l-Faḍl İbrāhīm. Kahire: Dāru’l-Meʿārif, 1387/1967.
• Teixidor, Javier. The Pagan God: Popular Religion in the Greco-Roman Near East. Princeton: Princeton University Press, 1977.
• al-Theeb, Solaiman Abdal-Rahman. “A Comparative Study of Aramaic and Nabata- ean Inscriptions from North-West Saudi Arabia,” Yayınlanmamış doktora tezi, Durham University, Durham, 1989.
• Usta, İbrahim. “Cahiliye Tanrılarından Hubel,” M. Mahfuz Söylemez (ed.), Cahiliye Araplarının İlahları (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016) içinde, ss.153-169.
• Ünalan, Sıddık. “Risalet Öncesinde Arap Yarımadasındaki Dinler ve Bir Peygamber Beklentisi,” Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6 (2001), ss.87- 101.
• Yarshater, Ehsan. “Esfandīār (1),” Encyclopædia Iranica, c.8, ss.584-592.