Reʾy Ehlinin Fakihinden Bir “Muhaddis” İnşa Etmek: ʿAbdulḳādir el-Ḳuraşī’nin (ö.775/1373) Ebū Ḥanīfe Biyografisinin Tahlili

Yıl 2021, Cilt: 62 Sayı: 2, 289 - 343, 30.11.2021

Muhammet Emin Eren

https://doi.org/10.33227/auifd.989333

Cited By: 2

Öz

Ebū Ḥanīfe, yaşadığı dönemden itibaren çok fazla tenkide muhatap olmuş bir alimdir. Ṭabaḳāt-ricāl gibi biyografik kaynaklarda bu türden tenkitlere fazlaca tesadüf etmek mümkündür. Genellikle Ehl-i hadis tarafından dile getirilen bu tenkitlerde onun reʾy odaklı fıkıh anlayışının öne çıkarıldığı görülmektedir. Bu durum Ḥanefīler nezdinde zamanla Ebū Ḥanīfe’nin bu eleştirilerin muhatabı olmaktan çıkarılması yönünde bir çabayı beraberinde getirmiştir. Memlūk dönemi Ḥanefī alimlerden İbn Ebī’l-Vefāʾ Muḥyīddīn ʿAbdulḳādir el-Ḳuraşī’nin (ö.775/1373) el-Cevāhiru’l-Muḍiyye fī Ṭabaḳāti’l-Ḥanefiyye adlı eserinin mukaddimesinde yer verdiği Ebū Ḥanīfe biyografisi bu türden bir çabaya örnek oluşturmaktadır. Ḥanefī ulemasına dair müstakil olarak yazılmış en eski ve hacimli eserlerden kabul edilen bu eserde el-Ḳuraşī’nin Ebū Ḥanīfe’yi nasıl takdim ettiği, hangi yönlerini ve niteliklerini ön plana çıkardığı, dayandığı referansları ve en nihayetinde okuyucuya nasıl bir Ebū Ḥanīfe portresi çizdiği, bu makalenin temel problematik alanını oluşturmaktadır. Bu kapsamda el-Ḳuraşī’nin ne söylediğinin yanında neyi nasıl ve neden söylediği ve vurgulamak istediği tahlil edilmiş, ortaya koyduğu Ebū Ḥanīfe profilinin özgün yönleri ile kendinden önceki kaynaklarda (özellikle ṭabaḳāt-ricāl türü biyografik eserlerde) sunulan Ebū Ḥanīfe’den farkı ele alınmıştır. Araştırmada el-Ḳuraşī’nin kendinden önceki yaygın Ebū Ḥanīfe tasavvurlarından farklı bir biyografi inşa etmeye çalıştığı sonucuna varılmıştır; o, fakih kimliğiyle öne çıkan, reʾyiyle maruf bir Ebū Ḥanīfe yerine hadis rivayetinde ve cerḥ-taʿdīl’de yetkin “muhaddis bir Ebū Ḥanīfe” inşa etmeye odaklanmış görünmektedir. Onun böyle bir Ebū Ḥanīfe takdiminin nedenleri, içinde bulunduğu Memlūk Mısır’ındaki ilmî ve mezhebî vaziyetle olan irtibatı dikkate alınarak incelenmiştir. Makalenin mevcut haliyle, hadis alanı başta olmak üzere İslami ilimlerin teşekkülünde ön plana çıkan alimler/şahıslar ve raviler hakkındaki malumatın ve rivayetlerin kaynağı olan literatürün nasıl okunması ve anlaşılması gerektiği yönündeki tartışmalara Ebū Ḥanīfe biyografisi örneği üzerinden mütevazı bir katkı sunacağı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Ebū Ḥanīfe, ʿAbdulḳādir el-Ḳuraşī, el-Cevāhiru’l-Muḍiyye, Ṭabaḳāt-Ricāl Literatürü, Biyografi, Memlūkler, Ḥanefīler, Ehl-i hadis, Ehl-i reʾy

Creating a “Muḥaddith” from the Leader of Ahl al-Raʾy: An Analysis of ʿAbd al-Qādir al-Qurashī’s (d.775/1373) Biographical Account of Abū Ḥanīfa

Öz

Abū Ḥanīfa has been seriously and repeatedly censured from various angles starting during his lifetime. One can easily come across these criticisms in biographical literature such as the ṭabaqāt and rijāl works. It may be observed that it is his raʾy-centered jurisprudence that is brought to the fore in the criticisms mostly pronounced by Ahl al-ḥadīth. Ḥanafīs have struggled to respond to the attacks on Abū Ḥanīfa through various strategies. One particular strategy was employed by Ibn Abī al-Wafāʾ Muḥyī al-Dīn ʿAbd al-Qādir al-Qurashī (d.775/1373) in the concise biography of Abū Ḥanīfa found in the introductory section of his al-Jawāhir al-Muḍiyya fī Ṭabaqāt al-Ḥanafiyya, one of the most voluminous biographical works dedicated to Ḥanafī jurists. In this article, I focus on how al-Qurashī presents Abū Ḥanīfa in his work: I discuss which aspects and qualities of Abu Ḥanīfa he highlights, what his sources for the biography are, and what kind of an Abū Ḥanīfa portrait he eventually depicts for his readers. I try to identify the original aspects of al-Qurashī’s biography by comparing it with how Abū Ḥanīfa is portrayed in earlier biographical entries (especially those found in ṭabaqāt-rijāl works). I conclude that al-Qurashī attempted to construct a biography significantly different from earlier perceptions of Abū Ḥanīfa: instead of presenting him as a great faqīh famous with his legal thinking and argumentation (raʾy), he chose to portray him as a muḥaddith, well-versed in ḥadīth transmission and rijāl criticism (al-jarḥ wa-l-taʿdīl). Why al-Qurashī preferred to do this is furthermore discussed in the context of the intellectual and socio-cultural milieu of the Mamlūk Egypt. One final goal of the article is to demonstrate through the example of Abū Ḥanīfa how and why the perception and presentation of influential figures of the Islamic tradition are shaped and reshaped according to the developments, changes, and needs in the historical process.

Anahtar Kelimeler

Abū Ḥanīfa, ʿAbd al-Qādir al-Qurashī, al-Jawāhir al-Muḍiyya, Ṭabaqāt Literature, Rijāl Literature, Islamic Biographical Literature, Mamlūks, Ḥanafīs, Ahl al-Ḥadīth, Ahl al-Raʾy

Kaynakça

• ʿAbdullāh b. Aḥmed b. Ḥanbel. Kitābu’s-Sunne. Tah. Muḥammed b. Saʿīd b. Sālim el-Ḳaḥtānī. Riyad: Dāru İbni’l-Ḳayyim, 1406/1986.
• Acar, Yusuf. “Zeyla’î’nin İbnü’t-Türkmânî ile Kuraşî Eleştirileri ve Üç Hadisçi Arasındaki İlişkiler,” Marife 11:2 (2011), ss.77-99.
• Acar, Yusuf. Kuraşî’nin el-İnâye’si ve Hidaye Hadisleri. Konya: Erman Ofset, 2011.
• Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥanbel, Ebū ʿAbdillāh eş-Şeybānī. Er-Redd ʿalā’l-Cehmiyye ve’z-Zenādiḳa. Tah. Ṣabrī b. Selāme Şāhīn. Riyad: Dāru’s̱-S̱ebāt li’n-Neşr ve’t-Tevzīʿ, 1424/2003.
• Altıkulaç, Tayyar. “Hureybi,” Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), c.18, s.384.
• Atan, Abdullah Hikmet. “Dâru’l-Hadis Müessesesinin Ortaya Çıkışı ve İlk Dönem Dımaşk Dâru’l-Hadisleri.” Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul, 1993.
• Ateşyürek, Ahmet. “Ebû Hanîfe Mürcie İlişkisi Tasavvurunun Tarihsel Seyri,” Ortaçağ Araştırmaları Dergisi 4:1 (2021), ss.105-113.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. 3. baskı. İstanbul: İFAV Yayınları, 2009.
• el-ʿAynī, Bedruddīn Maḥmūd b. Aḥmed. Meġānī’l-Aḫyār fī Şerḥi Esāmī Ricāli Meʿānī’l-Ās̱ār. Tah. Muḥammed Ḥasen İsmāʿīl. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1427/2006.
• Bedir, Mürteza. Ebu Hanife: Entelektüel Biyografi. Ankara: Ay Yayınları, 2018.
• Berkey, Jonathan P. Ortaçağ Kahire’sinde Bilginin İntikali: İslami Eğitimin Sosyal Tarihi. Çev. İsmail Eriş. İstanbul: Klasik, 2015.
• el-Beyhaḳī, Ebū Bekr Aḥmed b. el-Ḥuseyn. Menāḳibu’ş-Şāfiʿī. Tah. Aḥmed Ṣaḳr. Kahire: Mektebetu Dāri’t-Turās̱, t.y.
• Bozkurt, Nebi. “Dârülhadis,” Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), c.8, ss.527-29.
• el-Buḫārī, Muḥammed b. İsmāʿīl. Kitābu’t-Tārīḫi’l-Kebīr. Haydarabad: Dāʾiratu’l-Maʿārifi’l-ʿUs̱māniyye, t.y.
• Bulliet, Richard W. “A Quantitative Approach to Medieval Muslim Biographical Dictionaries,” Journal of the Economic and Social History of the Orient 13:2 (1970), ss. 195-211.
• Cooperson, Michael. Classical Arabic Biography: The Heirs of the Prophets in the Age of al-Maʾmūn. Cambridge: Cambridge University Press, 2008.
• el-Cuveynī, Ebū’l-Meʿālī ʿAbdulmelik b. ʿAbdillāh. Muġīs̱u’l-Ḫalḳ fī Tercīḥi’l-Ḳavli’l-Ḥaḳḳ. Byy: el-Maṭbaʿatu’l-Mıṣriyye, 1352/1934.
• Çeker, Huzeyfe. Hanefi Mezhebinde Biyografi Geleneği. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Kültür Yayınları, 2018.
• Demirci, Selim. Kriz Döneminde Hadis ve Yorum: Haçlı ve Moğol Saldırıları Gölgesinde Hadis Âlimleri. İstanbul: İlem Yayınları, 2020.
• Emiroğlu, Nagihan. “Memlüklerde Hadis ve Ulema,” İslam Tetkikleri Dergisi 10:1 (2020), ss.365-387.
• Emiroğlu, Nagihan. “Hadis İlmi Açısından Bahrî Memlükler Döneminde Hanbelî-Eş‘arî Münasebetleri,” IBAD Sosyal Bilimler Dergisi 5 (2019), ss.458-470.
• Emiroğlu, Nagihan ve Fatmanur Alibekiroğlu Eren. “Mezhep Faktörünün Muhaddisler Üzerindeki Etkisi (Memlükler Dönemi- Hanefî-Şafiî Bağlamında),” IBAD Sosyal Bilimler Dergisi 5 (2019), ss.444-457. Eren, Muhammet Emin. “Hadis Edebiyatında Kitabu’l-İlm ve İlim Kelimesinin Kavramsal Tahlili.” Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2006.
• Ertürk, Mustafa. “Muhaddisleri Ebû Hanîfe’ye Yönelik Eleştirilerilerinin Değeri Meselesi,” İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe ve Düşünce Sistemi (Sempozyum Tebliğ ve Müzâkereleri), ed. İbrahim Hatiboğlu (Bursa: Kurav Yayınları, 2005) içinde, c.2., ss.305-314.
• Fernandes, Leonor. “Mamluk Politics and Education: The Evidence from Two Fourteenth Century Waqfiyya,” Annales Islamologiques 23 (1987), ss.87-98.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Câbir el-Cu’fî,” Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), c.6, s.532.
• Furkani, Mehterhan. “Taḥḳīḳ ‘el-İbāne fī’r-Redd ʿalā’l-Muşenniʿīn ʿalā Ebī Ḥanīfe’ li’l-Ḳāḍī Ebī Caʿfer el-Belḫī es-Surmārī,” İslam Araştırmaları Dergisi 43 (2019), ss.73-181.
• el-Ġazālī, Ebū Ḥāmid Muḥammed b. Muḥammed. El-Menḫūl min Taʿlīḳāti’l-Uṣūl. Tah. Muḥammed Ḥasen Heytū. Dimeşḳ: Dāru’l-Fikr, 1980.
• Givony, Joseph. “The Murjiʾa and the Theological School of Ebū Ḥanīfa: A Historical and Theological Study.” Yayımlanmamış Doktora Tezi, Edinburgh University, Edinburgh, 1977.
• Gölcük, Şerafettin. “Cehm b. Safvân,” Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), c.7, ss.233-34.
• Güler, Zekeriya. “İmam Ebû Hanîfe’nin Hadis İlminde Zayıf Olduğu İddiasının Tahlili,” İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe ve Düşünce Sistemi (Sempozyum Tebliğ ve Müzâkereleri), ed. İbrahim Hatiboğlu (Bursa: Kurav Yayınları, 2005) içinde, c.2, ss.325-334.
• el-Ḫaṭīb el-Baġdādī, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī. Tārīḫu Medīneti’s-Selām. Tah. Beşşār ʿAvvād Maʿrūf. Beyrut: Dāru’l-Ġarbi’l-İslāmī, 1422/2001.
• el-Ḫaṭīb el-Baġdādī, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī. El-Kifāye fī ʿİlmi’r-Rivāye. Tah. Aḥmed ʿUmer Hāşim. Beyrut: Dāru’l-Kitābi’l-ʿArabī, 1406/1986.
• el-Ḫavārizmī, Ebū’l-Muʾeyyed Muḥammed b. Maḥmūd. Cāmiʿu Mesānīdi’l-İmāmi’l-Aʿẓam. Haydarabat: Matbaʿatu Meclisi Dāʾirati’l-Maʿārif, h.1332.
• İbn ʿAbdilberr, Ebū ʿUmer Yūsuf b. ʿAbdillāh en-Nemerī. Cāmiʿu Beyāni’l-ʿİlm ve Faḍlihi. Tah. Ebū’l-Eşbāl ez-Zuhayrī. Ed-Demmām: Dāru İbni’l-Cevzī, 1994.
• İbn ʿAbdilberr, Ebū ʿUmer Yūsuf b. ʿAbdillāh en-Nemerī. El-İntiḳāʾ fī Faḍāʾili’l-Eʾimmeti’s̱-S̱elās̱eti’l-Fuḳahāʾ. Neşr. ʿAbdulfettāḥ Ebū Ġudde. Halep: Mektebetu’l-Maṭbūʿāti’l-İslāmiyye, 1997.
• İbn ʿAbdirabbih, Aḥmed b. Muḥammed el-Endelusī. El-ʿİḳdu’l-Ferīd. Tah. Mufīd Muḥammed Ḳumeyḥa. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, t.y.
• İbnu’l-Cevzī, Ebū’l-Ferec ʿAbdurraḥmān b. ʿAlī. El-Muntaẓam fī Tārīḫi’l-Mulūk ve’l-Umem. Tah. Muḥammed ʿAbdulḳādir ʿAṭā ve Muṣṭafā ʿAbdulḳādir ʿAṭā. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1412/1992.
• İbnu’l-Cevzī, Ebū’l-Ferec ʿAbdurraḥmān b. ʿAlī. Kitābu’ḍ-Ḍuʿafāʾ ve’l-Metrūkīn. Tah. Ebū’l-Fidāʾ ʿAbdullāh el-Ḳāḍī. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1406/1986.
• İbn Ebī Ḥātim, ʿAbdurraḥmān b. Muḥammed er-Rāzī. Ādābu’ş-Şāfiʿī ve Menāḳibuhu. Tah. ʿAbdulġanī ʿAbdulḫāliḳ. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1424/2003.
• İbn Ḥacer el-ʿAsḳalānī, Şihābuddīn Aḥmed b. ʿAlī. Ed-Dureru’l-Kāmine fī Aʿyāni’l-Miʾeti’s̱-S̱āmine. Beyrut: Dāru’l-Cīl, 1414/1993.
• İbn Ḥacer el-ʿAsḳalānī, Şihābuddīn Aḥmed b. ʿAlī. İnbāʾu’l-Ġumr bi-Enbāʾi’l-ʿUmr. Tah. Ḥasen Ḥabeşī. Kahire: Lecnetu İḥyāʾi’t-Turās̱i’l-ʿArabī, 1969-1998.
• İbn Saʿd, Muḥammed ez-Zuhrī. Kitābu’ṭ-Ṭabaḳāti’l-Kebīr. Tah. ʿAlī Muḥammed ʿUmer. Kahire: Mektebetu’l-Ḫāncī, 1421/2001.
• İnal, İbrahim Hakkı. The Presentation of the Murciʾa in Islamic Literature. Ankara: Fecr, 2021.
• İnal, İbrahim Hakkı. “Hanefî Literartüründe Ebû Hanife’nin Mürciîliği Meselesi,” İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe ve Düşünce Sistemi (Sempozyum Tebliğ ve Müzâkereleri). Ed. İbrahim Hatiboğlu (Bursa: Kurav Yayınları, 2005) içinde, c.2, ss.225-232.
• el-İṣbahānī, Ebū Nuʿaym Aḥmed b. ʿAbdillāh. Kitābu’ḍ-Ḍuʿafāʾ. Tah. Fārūḳ Ḥamāde. Mağrib: Dāru’s̱-S̱eḳāfe, 1984.
• el-İṣbahānī, Ebū Nuʿaym Aḥmed b. ʿAbdillāh. Ḥilyetu’l-Evliyāʾ ve Ṭabaḳātu’l-Aṣfiyāʾ. Kahire & Beyrut: Mektebetu’l-Ḫāncī & Dāru’l-Fikr, 1416/1996.
• Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik-Maturidilik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• el-Kevs̠erī, Muḥammed Zāhid b. Ḥasen. Teʾnību’l-Ḫaṭīb ʿalā mā Sāḳahū fī Tercemeti Ebī Ḥanīfe mine’l-Ekāẕīb. Beyrut: Dāru’l-Kitābi’l-ʿArabī, 1401/1981.
• Kızılkaya, Necmettin. “Oryantalist Literatürde Ebû Hanîfe (v.150/767) Algısı,” İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 19 (2012), ss.373-397.
• Koçinkağ, Mansur. Erken Dönem İslam Hukuku Düşüncesinde Re’y ve Hadis. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2018.
• el-Ḳuraşī, Ebū Muḥammed Muḥyīddīn ʿAbdulḳādir b. Muḥammed. El-Cevāhiru’l-Muḍiyye fī Ṭabaḳāti’l-Ḥanefiyye. Tah. ʿAbdulfettāḥ Muḥammed el-Ḥulv. Kahire: Hicr, 1413/1993.
• Kutlu, Sönmez. İslam Düşüncesinde İlk Gelenekçiler: Hadis Taraftarlarının İman Anlayışı Bağlamında Bir Zihniyet Analizi. Ankara: Kitâbiyât, 2000.
• Kutlu, Sönmez. Türklerin İslâmlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2002.
• el-Leknevî, Abdulhay. Hadis Değerlendirme Kriterleri [er-Refʿ ve’t-Tekmīl]. Çev. Mahmut Yazıcı. Ankara: Takdim, 2019.
• Makdisi, George. Ortaçağ’da Yüksek Öğretim. Çev. A. H. Çavuşoğlu ve T. Başoğlu. İstanbul: Klasik, 2012.
• Makdisi, George. “The Diary in Islamic Historiography,” History and Theory 25:2 (1986), ss.173-185.
• Melchert, Christopher. The Formation of Sunni Schools of Law, 9th-10th Centuries C.E.. Leiden: Brill, 1997.
• el-Mervezī, Muḥammed b. Naṣr. İḫtilāfu’l-ʿUlemāʾ. Tah. Es-Seyyid Ṣubḥī es-Sāmerrāʾī. Beyrut: ʿĀlemu’l-Kutub, 1405/1985.
• Moġulṭāy b. Ḳilīc. İkmālu Tehẕībi’l-Kemāl fī Esmāʾi’r-Ricāl. Tah. ʿĀdil b. Muḥammed ve Usāme b. İbrāhīm. Kahire: el-Fārūḳu’l-Ḥadīs̠iyye li’ṭ-Ṭibāʿa ve’n-Neşr, 1422/2001.
• Nielsen, Jorgen S.. “Sultan al-Ẓāhir Baybars and the Appointment of Four Chief Qāḍīs, 663/1265,” Studia Islamica 60 (1984), ss.167-176.
• Özafşar, Mehmet Emin. İdeolojik Hadisçiliğin Tarihî Arkaplanı: Mihne Olayı ve Haşeviye Olgusu. Ankara: Otto, 2017.
• Özçelik, Fikret. “Cerh ve Ta’dîl İlmi Bağlamında İmam Ebû Hanîfe’ye Yöneltilen Eleştirilerin Analizi,” IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu –Hanefîlik-Mâturîdîlik- (Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Matbaası, 2017) içinde, c.2, ss.269-79.
• Özel, Ahmet. “Kureşî,” Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), c.26, ss.441-442.
• Özel, Ahmet. “Hanefî Mezhebi: V. Literatür,” Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), c.16, ss.21-27.
• Özkan, Halit. Memlüklerin Son Asrında Hadis: Kahire 1392-1517. İstanbul: Klasik, 2012.
• Özşenel, Mehmet. İlk Dönem Hadis-Rey Tartışmaları Şeybânî Örneği. İstanbul: İFAV Yayınları, 2015.
• Özşenel, Mehmet. Ebû Yûsuf’un Hadis Anlayışı. İstanbul: Klasik, 2011.
• Öztoprak, Mustafa. Müspet ve Menfi İddialar ve Değerlendirmeleriyle Ebû Hanîfe. Ankara: Gece Kitaplığı, 2014.
• Rapoport, Yossef. “Legal Diversity in the Age of Taqlīd: The Four Chief Qāḍīs under the Mamluks,” Islamic Law and Society 10:2 (2003), ss.210-228.
• er-Rāzī, Faḫruddīn Muḥammed b. ʿUmer. Menāḳibu’l-İmāmi’ş-Şāfiʿī. Tah. Aḥmed Ḥicāzī es-Saḳḳā. Kahire: Mektebetu’l-Kulliyyāti’l-Ezheriyye, 1406/1986.
• Reynolds, Dwight F. (ed.). Interpreting the Self Autobiography in the Arabic Literary Tradition. Berkeley, Los Angeles & London: University of California Press, 2001.
• eṣ-Ṣafedī, Ṣalāḥuddīn Ḫalīl b. Aybek. Kitābu’l-Vāfī bi’l-Vefeyāt. Tah. Aḥmed el-Arnāʾūṭ ve Turkī Muṣṭafā. Beyrut: Dāru İḥyāʾi’t-Turās̱i’l-ʿArabī, 1420/2000.
• eṣ-Ṣaymerī, el-Ḥuseyn b. ʿAlī. Aḫbāru Ebī Ḥanīfe ve Aṣḥābihī. Beyrut: Dāru’l-Kitābi’l-ʿArabī, 1394/1974.
• Şahin, Hanefi. “Şiî-İmâmî Kaynaklarda Ebû Hanîfe Algısı ve Yöneltilen Suçlamalar,” İlahiyat Tetkikleri Dergisi 48 (2017), ss.119-140.
• Şahyar, Ataullah. “Ehl-i Hadis Tarafından Ebû Hanîfe’ye Yöneltilen Tenkitler,” Journal of Islamic Research 6:1 (2013), ss.6-20.
• Şimşek, Murat. İmam Ebû Hanîfe ve Hanefîlik. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2019.
• eṭ-Ṭaḥāvī, Ebū Caʿfer Muḥammed b. Aḥmed. “et-Tesviye beyne Ḥaddes̱enā ve Aḫberanā ve Ẕikru’l-Ḥucce fīhi,” ʿAbdulfettāḥ Ebū Ġudde (neşr.), Ḫamsu Resāʾil fī ʿUlūmi’l-Ḥadīs̱ (Beyrut: Dāru’l-Beşāʾiri’l-İslāmiyye, 1423/2002) içinde, ss.277-314.
• eṭ-Ṭarṣūsī, Necmuddīn İbrāhīm b. ʿAlī. Tuḥfetu’-Turk fī-mā Yecibu en Yuʿmele fī’l-Mulk. Tah. Riḍvān es-Seyyid. Beyrut: Dāru’ṭ-Ṭalīʿa, 1992.
• Tatlı, Mustafa. Ricâl Bilgisinin Tespiti: Suâlât Literatürü. İstanbul: Beka Yayıncılık, 2016.
• Tezcan, Baki. “Hanafism and the Turks in al-Ṭarasūsī’s Gift for the Turks (1352),” Mamlūk Studies Review 15 (2011), ss.67-85.
• Timür, İhsan. “Bir Mezhep Savunusu Olarak Tabakat Eserleri: Takiyyüddîn et-Temîmî’nin et-Tabakâtü’s-Seniyye’sine Yansıyan Hanefilik Savunusu,” Hidayet Aydar (ed.), İslam Te’lif Geleneğinde Biyografi Yazıcılığı (İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018) içinde, ss.487-503.
• Timür, İhsan. “Tahavi’nin Akide Şerhlerinde İtikadi Farklılaşmalar.” Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2016.
• Tok, Fatih. “Ebû Hanîfe Hakkında İki İddia/İtham: Mürci’îlik ve Halku’l-Kur’ân,” İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 19 (2012), ss.245-67.
• Türker, Ömer. “Mukâtil b. Süleyman,” Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), c.31, ss.134-136.
• el-ʿUḳaylī, Ebū Caʿfer Muḥammed b. ʿAmr. Kitābu’ḍ-Ḍuʿafāʾ. Tah. Ḥamdī b. ʿAbdulmecīd es-Selefī. Riyad: Dāru’ṣ-Ṣumeyʿī, 1420/2000. Ulu, Arif. Tabiunun Sünnet Anlayışı. İstanbul: İFAV Yay., 2015.
• Uzunpostalcı, Mustafa. “Ebu Hanife,” Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), c.10, ss.131-138.
• Ümit, Mehmet. “Mihne Sürecinde Hanefîler,” Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9:17 (2010), ss.101-130.
• Ünal, İsmail Hakkı. İmam Ebu Hanife’nin Hadis Anlayışı ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu. Ankara: DİB Yayınları, 2001.
• Van Ess, Josef. Theology and Society in the Second and Third Centuries of the Hijra. Cilt 1. İngilizceye çev. John O’Kane. Leiden: Brill, 2017.
• Yıldırım, Enbiya. “Buhârî’nin Ebû Hanîfe’ye ve Hanefilere Bakışı,” Enbiya Yıldırım, Buhârî’nin Ebû Hanîfe’ye ve Hanefilere Bakışı (İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019) içinde, ss.215-292.
• Yılmaz, Harun. Zengî ve Eyyûbî Dımaşk’ında Ulema ve Medrese (1154-1260). İstanbul: Klasik, 2017.
• Yücel, Ekrem. “Dâru’l-Hadîslerin Doğuşunu Hazırlayan Sebepler,” Hadis Tetkikleri Dergisi 13:1 (2015), ss.95-115.
• eẕ-Ẕehebī, Şemsuddīn Muḥammed b. Aḥmed. Teẕkiratu’l-Ḥuffāẓ. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1419/1998.
• eẕ-Ẕehebī, Şemsuddīn Muḥammed b. Aḥmed. Siyeru Aʿlāmi’n-Nubelāʾ. Tah. Şuʿayb el-Arnaʾūṭ ve diğerleri. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risāle, 1405/1985.
• eẕ-Ẕehebī, Şemsuddīn. Menāḳibu’l-İmām Ebī Ḥanīfe ve Ṣāḥibeyhi Ebī Yūṣuf ve Muḥammed b. el-Ḥasen. Tah. Muḥammed Zāhid el-Kevs̱erī ve Ebū’l-Vefāʾ el-Afġānī. Beyrut: Lecnetu İḥyāʾi’l-Maʿārifi’n-Nuʿmāniyye, 1419.