The Consideration of Mawlid (Wasīlat al-Najāt) as a Constitutive-Text in Terms of its Sources, Aesthetic Value, and Reproducibility

Yıl 2022, Cilt: 63 Sayı: 1, 247 - 273, 31.05.2022

Kenan Mermer

https://doi.org/10.33227/auifd.1062061

Öz

The immortal mathnavī of Suleymān Çelebī, Wasīlat al-Najāt, was written during politically and socially hard times, such as Mongol occupation and conflicts among Ottoman princes, in other words, the period of Fatrat. This work, which has a characteristic of a verse prophetic biography, in its own period has taken a responsive and a defensive role, and in a matter of speaking has described the Prophet’s nature and character within the logical limits. Mawlid, like every other works, has built its realm of substance in the circle of some influences and similarities. Therefore, the constitutive-texts of Turkish Islamic literature have a say in its bibliography. The first ones coming to mind are Ġarīb-nāmah of ‘Āshiq Pāshā and Sīrat al-Nabī of Qāḍī Ḍarīr. Moreover, even though in some sources it is supposed that Mawlid has been inspired by the work “Ẕāt al-Shifāʾ fī Sīrat al-Nabiyyi wa al-Khulefāʾ” of Ibn al-Jazarī who was a famous qiraʿa scholar and had lived in Bursa for a while; it is seen that there is not any comparison regarding this matter. In this article, firstly, the references/sources of Mawlid are compared, and similarities are evaluated. Secondly, Mawlid’s aesthetic value is interpreted with some aims and principles as a foundational text. The aims or principles of the work have been examined under these titles: Apparent: Educational, Real Aim – Practical: Economical and Cultural Aim – Spiritual: Metaphysical Aim. The aim of this section is to denote how the text of Mawlid, which shares similarities with many sources, turned into an authoritative text in consequence of its aesthetic qualification and artistic style. The final chapter of our work is earmarked for specifying the reasons laying behind repeatedly mentioning Mawlid and imparting some records about how much efficient this authoritative text is to represent the Muslim identity even today.

Anahtar Kelimeler

Verse Prophetic Biography, Mawlid, Wasīlat al-Najāt, Ẕāt al-Shifāʾ, Suleymān Çelebī, Ibn al-Jazarī

Kurucu Bir Metin Olarak Mevlid’in (Vesīletu’n-Necāt) Kaynakları Bakımından Değerlendirilmesi, Estetik Değeri ve Yeniden Üretilebilirliği

Öz

Süleyman Çelebi’nin (ö. 825/1422) ölümsüz mesnevisi Vesīletu’n-Necāt, Moğol işgali ve şehzadeler arası çekişmeler gibi siyasal ve sosyal sorunların zirve yaptığı zor zamanlar-da yani, Fetret Dönemi’nde kaleme alınmıştır. Manzum bir siyerin özelliklerini gösteren bu eser, kendi çağında cevabi ve savunmacı bir rolü üstlenmiş, Hz. Peygamber’in deyim yerindeyse hulk u hûyunu ilgili mantık dairesinde tavsif etmiştir. Mevlid, her eser gibi, birtakım etkilenişlerin ve benzerliklerin çemberinde kendi varlık alanını oluşturmuş-tur. Bu sebeple onun kaynakçasında Türk İslam edebiyatının kurucu metinleri söz sahi-bidir. ʿĀşıḳ Paşa’nın (ö. 733/1332) Ġarīb-nāme’si ile Ḳāḍī Ḍarīr’in (ö. 14. yüzyıl) Sīre-tu’n-Nebī’si ilk akla gelenlerdir. Ayrıca bazı kaynaklarda Mevlid’in, bir dönem için Bur-sa’da ikamet eden meşhur kıraat alimi İbnu’l-Cezerī’nin (ö. 833/1429) Ẕātu’ş-Şifāʾ fī Sīreti’n-Nebī ve’l-Ḫulefāʾ eserinden ilhamla yazılmış olabileceği ifade edilmişse de, bu konuda herhangi bir mukayese yapılmadığı görülmüştür. Araştırmamızın ilk bölümü hem kaynakların mukayesesi hem de ilgili benzerliğin değerlendirilmesiyle ilişkilidir. İkinci bölümde, kurucu bir metin olarak Mevlid’in estetik değeri, bazı gayeler ve ilkeler eşliğinde izah edilmeye çalışılmıştır. Eserdeki gayeler yahut ilkeler, Görünür: Taʿlimī, Reel Gaye; Pratik: Ekonomik- Kültürel Gaye ve nihayet Uhrevî: Metafizik Gaye başlıkları altında incelenmiştir. Bu bölümün pratik amacı, birçok kaynakla benzerlik gösteren Mevlid metninin, estetik yönü ve üslubu sayesinde otoriter bir metne dönüştüğünü göstermek-tir. Çalışmanın son bölümü ise Mevlid’in defaatle işlenmesinin altında yatan sebepler ve günümüzde dahi bu metnin Müslüman kimliğini ifadede ne derece etkili olduğuna dair bazı kayıtların aktarımına ayrılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Manzum siyer, Mevlid, Vesīletu’n-Necāt, Ẕātu’ş-Şifāʾ, Süleyman Çelebi, İbnu’l-Cezerī.

Kaynakça

• Ahmed, Vedat S. “Bulgaristan’da Dini Kimliğin Korunmasında 'Mevlid’in Rolü.” Yazılışının 600. Yılında Bir Kutlu Doğum Şaheseri Uluslararası Mevlid Sempozyumu, ed. Bilal Kemikli ve Osman Çetin, içinde 434-445. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Akay, Necmettin. “Mehmed Hevâyî’nin Mevlûdu Hayri’l-Enbiyâ’sı (İnceleme ve Metin).” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul, 2014.
• Altıkulaç, Tayyar. “İbnü’l-Cezerî.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 20:551-557.
• Âşık Paşa. Garib-nâme (Tıpkıbasım, karşılaştırmalı metin ve aktarma). Haz. Kemal Yavuz. Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları, 2000.
• Ateş, Ahmed. “İslâmi Edebiyatta Mevlid.” Süleyman Çelebi, Vesîletü'n-Necât Mevlid, haz. Ahmed Ateş, içinde 1-20. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1954.
• Ayvazoğlu, Beşir. Aşk Estetiği İslam Sanatlarının Estetiği Üzerine Bir Deneme. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1995.
• Çelebî, Süleyman. Vesîletü’n-Necât Mevlid. Haz. Ahmed Ateş. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1954.
• Çelebî, Süleyman. Mevlid Vesīlet-ün-Necāt. Haz. Faruk K. Timurtaş. İstanbul: MEB Yayınları, 1997.
• Çetin, Osman. “Süleyman Çelebi Döneminde Siyasi Hayat.” Yazılışının 600. Yılında Bir Kutlu Doğum Şaheseri Uluslararası Mevlid Sempozyumu, ed. Bilal Kemikli ve Osman Çetin, içinde149-162. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Çobanoğlu, Özkul. Türk Halk Kültüründe Memoratlar ve Halk İnançları. Ankara: Akçağ Basım Yayım Pazarlama A.Ş., 2003.
• Demirbilek, Salih. “Ahmedî’nin İskender-nâme Eseri Üzerinde İnceleme (Ses Bilgisi-Şekil Bilgisi-Cümle Bilgisi), Metnin Transkripsiyonu, Sözlük Çalışması.” Doktora Tezi, Trakya Üniversitesi, Edirne, 2000.
• Efe, Adem. “Türk Kültüründe Mevlid Geleneği.” Avrupa İslam Üniversitesi İslam Araştırmaları 3:1 (2010): 19-40.
• Esra Egüz. “Erzurumlu Mustafa Darîr’in Sîretü’n-nebî’sindeki Türkçe Manzumeler (İnceleme-Metin)." Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul, 2013.
• Gafarov, Raim. “Günümüz Kırım’ında Mevlid.” Süleyman Çelebi ve Mevlid: Yazılışı, Yayılışı ve Etkileri, ed. Mustafa Kara ve Bilal Kemikli, içinde 388-392. Bursa: Osmangazi Belediyesi Yayınları, 2007.
• Göçgün, Önder. Ziya Paşa’nın Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği, Bütün Şiirleri ve Eserlerinden Açıklamalı Seçmeler. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2001.
• Gökalp, Ziya. Yeni Hayat. İstanbul: Evkâf-ı İslâmiyye Matbaası, 1918.
• Güzel, Abdurrahman. “Vesiletü’n-Necat (Mevlid)in Dili ve Edebi Değeri.” Kutlu Doğum Haftası II, ed. Heyet, içinde 193-213. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.
• Hökelekli, Hayati. “Mevlidle İlgili İnanç ve Tutumlar.” Yazılışının 600. Yılında Bir Kutlu Doğum Şaheseri Uluslararası Mevlid Sempozyumu, ed. Bilal Kemikli ve Osman Çetin, içinde 358-398. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• İbnu'l-Cezerī, Şemsuddīn Muḥammed b. Muḥammed b. Muḥammed b. ʿAlī b. Yūsuf. Ẕātu’ş-Şifāʾ fī Sīreti’n-Nebī ve'l-Ḫulefāʾ. Tah. Ḥāyif en-Nebhān. Kūveyt: Dāru’ẓ-Ẓāhiriyye li'n-Neşr ve't-Tevzīʿ, 1438/2017.
• İslamoğlu, Abdülmecit. “Visâlî Ali Çelebī ve Mevlid'i.” Turkish Studies Dergisi 8:1 (2013): 1619-1739.
• Jusdanis, Gregory. Gecikmiş Modernlik ve Estetik Kültür. Çev. Tuncay Birkan. İstanbul: Metis Yayınları, 1998.
• Kemikli, Bilal ve Mehmet Akkuş (ed.). Mevlid Külliyatı: Süleyman Çelebi Vesiletü’n-Necat ve Tercümeleri. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2016.
• Kocatürk, Vasfi Mahir. Türk Edebiyatı Tarihi Başlangıcından Bugüne Kadar Türk Edebiyatının Tarihi, Tahlili ve Tenkidi. Ankara: Edebiyat Yayınevi, 1964.
• Köksal, M. Fatih. Mevlid-nâme. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011.
• Heyet. Kur'an-ı Kerim Meâli. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011.
• Latîfî, Abdullatîf Çelebi. Tezkiretu’ş-Şuʿarâ ve Tabsıratu’n-Nuzamâ: (İnceleme-Metin). Haz. Rıdvan Canım. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, 2000.
• Livingston, Ray. Geleneksel Edebiyat Teorisi. Çev. Necat Özdemiroğlu. İstanbul: İnsan Yayınları, 1998.
• Mollā Cāmī, Ebū’l-Berekāt Nūruddīn ʿAbdurraḥmān. [Mes̠nevī-yi] Heft Evreng. Tah. Murteẓā Müderris-i Gīlānī. Tahrān: İntişārāt-ı Mehtāb, 1375/1996.
• Ökten, Sadettin. “Mevlid veya Bir Medeniyet Beyannamesi.” Yazılışının 600. Yılında Bir Kutlu Doğum Şaheseri Uluslararası Mevlid Sempozyumu, ed. Bilal Kemikli ve Osman Çetin, içinde 31-48. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Pekolcay, Neclâ. “Süleyman Çelebî Mevlidi Metni ve Menşei Meselesi.” Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 6:1 (1954): 39-64.
• Süleyman Çelebi. Vesîletü’n-Necât Mevlid. Haz. Ahmed Ateş. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1954.
• Şeker, Mehmet. “Osmanlılarda Mevlid Alayı.” Diyanet İlmi Dergi XXXV:1 Özel Sayı (1999): 27-54.
• Toygar, Kamil. “Türkiye’de Mevlid ve Çevresinde Meydana Gelen Folklorik Unsurlar.” Milletlerarası Türk Folklor Kongresi IV, ed. Heyet, içinde 517-534. Ankara: Basım Yayın Yüksekokulu Basımevi, 1982.
• Ünver, İsmail. “Ahmedî’nin İskender-Nâmesindeki Mevlid Bölümü.” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten (1977): 355-411.
• Yavuz, Kemal. “Süleyman Çelebi’nin Yaşadığı Zamanda Türk Edebiyatı.” Yazılışının 600. Yılında Bir Kutlu Doğum Şaheseri Uluslararası Mevlid Sempozyumu, ed. Bilal Kemikli ve Osman Çetin, içinde 178-242. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.