Salih Vezir Büyük Vezir’e Karşı: Farklı Tarihsel Anlatılarda ʿAlī b. ʿĪsā ve İbnu’l-Furāt’ın Profillerinin Değişimi

Yıl 2022, Cilt: 63 Sayı: 2, 749 - 796, 30.11.2022

Abdülvahid Yakub Sipahioğlu

https://doi.org/10.33227/auifd.1138968

Öz

Araştırmamız büyük olaylar ve tarihsel figürler arasındaki ilişkiyi konu edinmektedir. Büyük olaylar; tarihte önemli kırılmalara yol açan krizler, çöküşler, zaferler gibi hadiselerdir. Bunlar büyük tarihsel değişimlerin başlangıcı ya da sonudurlar. Dolayısıyla tarihsel ilginin yoğunlaştığı ve kendisiyle beraber bir dizi olay, mekan ve kişinin de içinde olduğu okumalara tabi tutulurlar. Çalışmamızda bu durum, astronomiden ödünç aldığımız kütleçekimsel merceklenme kavramıyla açıklanmıştır. Kütleçekimsel merceklenme, evrendeki büyük kütleli cisimlerin çevrelerinde bulunan cisimlerin görünümüne etkilerini ifade etmektedir. Tarihte de büyük olaylar benzer bir etkiye sahiptiler ve çevrelerindeki kişilerin, olayların veya mekanların olduklarından daha büyük/önemli ya da küçük/önemsiz görünmelerine yol açarlar. İlk dönem İslam Tarihi açısından ʿAbbāsī hilafetinin siyasi çöküşü bu etkinin somut bir örneğidir. Klasik ve modern tarihçilerden kimilerinin ifadeleri ile bu çöküş neredeyse yeryüzünde düzenin değişmesine yol açan bir olaydır. ʿAbbāsī devletinin hızla istikrarsızlaştığı, toprakların ve gelirlerin kaybedildiği, devletin hızla küçüldüğü bu “çöküş” döneminde iki vezir ön plana çıkmaktadır. Vezirliği adeta “nöbetleşe” yapan bu iki isim; Ebū’l-Ḥasen ʿAlī b. Muḥammed b. Mūsā b. el-Ḥasen b. el-Furāt el-ʿAḳūlī (ö. 312/924) ve Ebū’l-Ḥasen ʿAlī b. ʿĪsā b. Dāvūd el-Cerrāḥ (ö. 334/946) idi. Klasik ve modern tarih metinlerinin birçoğu incelendiğinde, İbnu’l-Furāt ve ʿAlī b. ʿĪsā’nın, ʿAbbāsīlerin siyasi çöküşünün kütleçekimsel merceklenmesine maruz kaldıkları görülmektedir. Çünkü iki vezire dair anlatımlar ʿAbbāsīlerin çöküşüne nelerin ya da bu isimlerden hangisinin sebep olduğu sorusuna cevap arar nitelikte kaleme alınmış gibidir. Böyle bir anlatımın en belirgin örnekleri, iki vezirin ṭabaḳāt kitapları ve genel tarihlerdeki biyografik kayıtları/hal tercümeleridir. Ancak hal tercümelerinin kaydedildiği bu eserlerden daha erken zamanlarda -iki vezirin yaşadığı zaman dilimine daha yakın dönemde- yazılmış kimi metinler bu görüntüyü bozmaktadır. Hal tercümeleri ve bahsi geçen daha erken kaleme alınmış eserlerdeki anlatımlar karşılaştırıldığında iki vezirin, ʿAbbāsīlerin çöküşü sorusunun ötesine taşındığı ve daha derin bir siyaset kültürü tartışmasının konusu haline geldikleri görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

ʿAbbāsīler, İbnu’l-Furāt, ʿAlī b. ʿĪsā, Vezirlik, Ṭabaḳāt, Kütleçekimsel Merceklenme

The Good Vizier versus The Grand Vizier: Changing Profiles of ʿAlī b. ʿĪsā and Ibn al-Furāt in Different Historical Narratives

Öz

Our research deals with the relationship between major events and historical figures. These major events are crises, collapses, and victories that lead to important breaking points in history. They are the beginning or the end of great historical changes. Therefore, these events need a particular approach in which any series of events and important figures go through analyses in their own right. In our study, this situation is explained by the gravitational lensing theory borrowed from astronomy. Gravitational lensing refers to the effects of massive objects in the universe on the appearance of objects around them. Major events in history have had a similar effect and caused the people, events, or places around them to appear larger/important or small/insignificant than they are. The political collapse of the ʿAbbāsīd caliphate in the early Islamic history is a concrete example of this effect. In the words of some classical and modern historians, this collapse is an event that almost led to the change of order on earth. The names of the two viziers stand out in this period of collapse when the Abbasid state rapidly destabilized, lands and incomes were lost, and the state rapidly shrank. These two names, who were recorded as being the viziers by “taking turns”, were Abū al-Ḥasen ʿAlī b. Muḥammed b. Mūsā b. al-Ḥasen b. al-Furāt al-ʿAḳūlī (d. 312/924) and Abū al-Ḥasen ʿAlī b. ʿĪsā b. Dāwūd al-Jerrāḥ (d. 334/946). When most of the classical and modern history texts are examined, Ibn al-Furāt and ʿAlī b. ʿĪsā appears to have been subject to the gravitational lensing of the political collapse of the ʿAbbāsīds. Because the expressions about the two viziers seem to have been written in a way that seeks to answer the question of what or which of these names caused the collapse of the ʿAbbāsīds. The most prominent examples of this type of expression are the biographical records of the two viziers in the ṭabaqāt and universal histories. However, some works that were written earlier than these works in which the biographical narratives were recorded - closer to the time period when the two viziers lived - distort this image. When the biographical records and the expressions in the mentioned early works are compared, it is seen that the two viziers have moved beyond the collapse of the ʿAbbāsīds and have become the subject of a deeper political culture debate.

Anahtar Kelimeler

ʿAbbāsīds, Ibn al-Furāt, Vizierate, Ṭabaqāt Literature, Gravitational Lens

Kaynakça

• Abdülazîz ed-Dûrî. “Divan.” DİA, 9:377-381.
• Amedroz, H. F., “Preface.” The Historical Remains of Hilâl al-Sâbi: First Part of His Kitab al-Wuzara and Fragment of His History 389-393 A. H., nşr. H. F. Amedroz, içinde 3-14. Leyden: E. J. Brill, 1904.
• ʿArīb b. Saʿd el-Kurṭubī. “Ṣilatu Tārīḫi’ṭ-Ṭaberī.” Tārīḫu’l-Umem ve’l-Mulūk, tah. Muḥammed Ebū’l-Faḍl İbrāhīm, içinde 11:9-184. Beyrūt: Dāru Suveydān, tsz.
• Arslan, İhsan. Muktedir Billâh Döneminde Abbasîler. İstanbul: Okur Akademi, 2014.
• Bā Maḫrame, Ebū Muḥammed eṭ-Ṭayyib b. ʿAbdullāh. Ḳilādetu’n-Nehr fī Vefeyāti’l-Aʿyāni’d-Dehr. Nşr. Ḫalid Zevārī. Cidde: Dāru’l-Minhāc, 2008.
• Berkel, Maaike van. “The Bureaucracy.” Crisis and Continuity at the Abbasid Court -Formal and Informal Politics in the Caliphate of al-Muqtadir (295-320/908-32) Maaike van Berkel, Nadia Maria El Cheikh, Hugh Kennedy ve Letizia Osti, içinde 87-109. Leiden: Brill, 2013.
• Bowen, Harold. The Life and Times of Ali b. Isa: “The Good Vizier”. Cambridge: Cambridge University Press, 1928.
• Hançabay, Halil İbrahim. Abbâsîler Döneminde Vezirlik (295-530/908-1136). İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• el-Ḥarīrī, el-Ḳāsim b. ʿAlī b. Muḥammed b. ʿUs̱mān. Maḳāmātu’l-Ḥarīrī. Beyrūt: Dāru’l-Beyrūt li’ṭ-Ṭibāʿa ve’n-Neşr, 1978.
• el-Ḫaṭīb el-Baġdādī, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī b. S̱ābit. Tārīḫu Medīneti’s-Selām ve Aḫbāru Muḥaddis̠īhā ve Ẕikru Ḳuṭṭānihā el-ʿUlemāʾ min Ġayri Ehlihā ve Vāridīhā. Tah. Beşşār ʿAvvād Maʿrūf. Beyrūt: Dāru’l-Ġarbi’l-İslāmī, 1422/2002.
• Hilāl eṣ-Ṣābīʾ. Tuḥfetu’l-Umerāʾ fī Tārīḫi’l-Vuzerāʾ. Tah. ʿAbdussettār Aḥmed Ferāc. Ḳahira: Dāru İḥyāʾi’l-Kutubi’l-ʿArabiyye, 1958.
• Hodgson, M.G.S.. İslam’ın Serüveni. Çev. Berkay Ersöz. Ankara: Phoenix Yayınları, 2017.
• İbn ʿAsākir, Ebū’l-Ḳāsim ʿAlī b. el-Ḥasen. Tārīḫu Medīneti Dimeşḳ. Tah. Muḥibbuddīn Ebū Saʿīd ʿUmer b. Ġarāme el-ʿAmravī. 80 c. Byy: Dāru’l-Fikr li’ṭ-Ṭibāʿa ve’n-Neşr ve’t-Tevzīʿ, 1996.
• İbnu’l-Cevzī, Ebū’l-Ferac ʿAbdurraḥmān b. ʿAlī. el-Muntaẓam fī Tārīḫi’l-Mulūk ve’l-Umem. Nşr. Muḥammed ʿAbdulḳādir ʿAṭā ve Muṣṭafā ʿAbdulḳādir ʿAṭā. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1412/1992.
• İbnu’l-Es̠īr, Ebū’l-Ḥasen ʿAlī b. Ebī’l-Kerem. el-Kāmil fī’t-Tārīḫ. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2003.
• İbn Ḫaldūn, ʿAbdurraḥmān b. Muḥammed. Muḳaddimetu Tārīḫi’l-ʿAllāmeti İbni Ḫaldūn. Byy.: Dāru’t-Tūnusiyye li’n-Neşr, 1984.
• İbn Ḫallikān, Ebū’l-ʿAbbās Şemsuddīn Aḥmed b. Muḥammed. Vefeyātu’l-Aʿyān ve Enbāʾu Ebnāʾi’z-Zemān. Tah. İḥsān ʿAbbās. 8 c. Beyrūt: Dāru Ṣādir, 1972.
• İbn Ḥibbān, Ebū Ḥātim Muḥammed. Sīretu’n-Nebeviyye ve Aḫbāru’l-Ḫulefā. Beyrūt: Muʾessesetu’l-Kutubu’s̠-S̠eḳāfiyye, 1987.
• İbnu’l-ʿİmād el-Ḥanbelī, ʿAbdulḥayy b. Aḥmed b. Muḥammed. Şeẕerātu’ẕ-Ẕeheb fī Aḫbāri men Ẕeheb. Tah. Mahmūd el-Arnāʾūṭ. Dimeşḳ-Beyrūt: Dāru İbn Kes̠īr, 1986.
• İbn Kes̠īr, Ebū’l-Fidāʾ İsmāʿīl b. ʿUmer ed-Dimeşḳī. el-Bidāye ve’n-Nihāye. Tah. ʿAbdullāh b. ʿAbdulmuḥsin et-Türkī. Riyad: Dāru Hicr li’ṭ-Ṭibāʿa ve’n-Neşr ve’t-Tevzīʿ ve’l-İʿlān, 2003.
• İbn Miskeveyh, Ebū ʿAlī Aḥmed b. Muḥammed. Tecāribu’l-Umem ve Teʿāḳubu’l-Himem. Tah. Seyyid Kisrevī Ḥasen. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2003.
• İbnu’n-Neccār el-Baġdādī. Ẕeylu Tārīḫi Baġdād. Muṣṭafā ʿAbdulḳādir ʿAṭā. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2004.
• İbnu’n-Nedīm, Ebū’l-Ferac Muḥammed b. İshaḳ. el-Fihrist. Tah. İbrāhīm Ramaḍān. Beyrūt: Dāru’l-Maʿrife, 1997.
• İbnu’ṭ-Ṭiḳṭaḳā, Muḥammed b. ʿAlī b. Ṭabāṭabā. el-Faḫrī fī’l-Ādābi’s-Sulṭāniyye ve’d-Duveli’l-İslāmiyye. Tah. ʿAbdulḳādir Muḥammed Māyū. Beyrūt: Dāru’l-Ḳalemi’l-ʿArabī, 1997.
• Kennedy, Hugh. “The Military.” Crisis and Continuity at the Abbasid Court -Formal and Informal Politics in the Caliphate of al-Muqtadir (295-320/908-32)-, Maaike van Berkel, Nadia Maria El Cheikh, Hugh Kennedy ve Letizia Osti, içinde 111-141. Leiden: Brill, 2013.
• Kremer, A. Von. Ueber Das Einnahmebudget des Abbasiden-Reiches Vom Jahre 306 H. (918-919). Wien: [In Comission Bei Carl Gerold’s Sohn], 1887.
• el-Mesʿūdī, Ebū’l-Ḥasen ʿAlī b. el-Ḥuseyn. et-Tenbīh ve’l-İşrāf. Ḳahira: Mektebetu’s̠-S̠eḳāfeti’d-Dīniyye, 2009.
• Mez, Adam. Onuncu Yüzyılda İslam Medeniyeti -İslam’ın Rönesansı-. Çev. Salih Şaban. İstanbul: İnsan Yayınları, 2013.
• Muhammad al-Faruque. Some Aspects of Economic History of Iraq During The Early 4th/10th Century (295-335/908-945): The Role of Trade in The Economy. Chicago: The University of Chicago Press, 1993.
• Osti, Letizia. “The Caliph.” Crisis and Continuity at the Abbasid Court -Formal and Informal Politics in the Caliphate of al-Muqtadir (295-320/908-32)- Maaike van Berkel, Nadia Maria El Cheikh, Hugh Kennedy ve Letizia Osti, içinde 49-61. Leiden: Brill, 2013.
• Özaydın, Abdülkerim. “Sûlî, Ebû Bekir.” DİA, 37:492-493.
• Polatoğlu, Ahmet. Astronomi ve Astrofiziğe Giriş. İstanbul: Cinius Yayınları, 2019.
• Polatoğlu, Selahattin. “Abbâsî Devleti’nde Katipler (132-334/750-945).” Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2022.
• eṣ-Ṣafedī, Ṣelāḥuddīn Ḫalīl b. Aybek. el-Vāfī bi’l-Vefeyāt. Tah. Aḥmed el-Arnāʾūṭ, Türkī Muṣṭafā. Beyrūt: Dāru İḥyāʾi’t-Turās̱, 2000.
• Shaban, M.A.. Islamic History A New Interpretation (A.D. 750-1055/A.H. 132-448). New York: Cambridge University Press, 1995.
• Sibṭ İbnu’l-Cevzī, Şemsuddīn Ebū’l-Muẓaffer Yūsuf. Mirʾātu’z-Zemān fī Tārīḫi’l-Aʿyān. Tah. Muḥammed Berekāt vd.. Dimeşḳ: Dāru’r-Risāleti’l-ʿĀlemiyye, 2013.
• Sourdel, Dominique. Le Vizirat ʿAbbāside de 749 A 936 (132 à 324 de l’Hégire). Damas: Institut Français de Damas, 1959.
• Sourdel, Dominique. “L’originalité du Kitāb al-Wuzarāʾ de Hilāl al-Ṣābiʾ.” Arabica 5:3 (1958): 272-292.
• et-Tenūḫī, Ebū ʿAlī el-Muḥassin b. ʿAlī. Nişvāru’l-Muḥāḍara ve Aḫbāru’l-Muẕākere. Tah. ʿAbbūd eş-Şālici. Beyrūt: Dāru Ṣādir, 1995.
• Yāḳūt el-Ḥamevī. Muʿcemu’l-Udebāʾ -İrşādi’l-Erīb ilā Maʿrifeti’l-Edīb-. Tah. İḥsān ʿAbbās. Beyrūt: Dāru’l-Ġarbi’l-İslāmī, 1993.
• Yılmaz, Saim. “Abbâsîlerin Siyasî Çöküş Dönemi Halifelerinden Kâhir-Billâh Dönemi (320-322/932-934).” İstem 12 (2008): 71-103.
• eẕ-Ẕehebī, Şemsuddīn Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. Aḥmed. Siyeru Aʿlāmi’n-Nubelāʾ. Tah. Şuʿayb el-Arnāʾūṭ. Beyrūt: Muʾessesetu’r-Risāle, 1985.
• eẕ-Ẕehebī, Şemsuddīn Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. Aḥmed. Tārīḫu’l-İslām ve Vefeyātu’l-Meşāhīri’l-Aʿlām. Tah. Beşşār ʿAvvād Maʿrūf. Beyrūt: Dāru’l-Ġarbi’l-İslāmī, 2003.