Osmanlı Devleti’nde Hapishanelerin Islah Çalışmalarına Dair Bir İnceleme: Ergani Madeni Umumi Hapishanesi (1860-1920)

Yıl 2023, Cilt: 23 Sayı: 2, 537 - 562, 04.07.2023

Halil Çoban

https://doi.org/10.18037/ausbd.1196339

Öz

Suç ve ceza, insanlık tarihi kadar köklü bir geçmişe sahiptir. Bütün toplumlarda olduğu gibi Osmanlı toplumunda da suç işleyenler olmuş ve suçlular, suçları ile orantılı cezalara çarptırılmıştır. Hapis cezası, tarih boyunca verilen cezalarda değişmeyen bir cezalandırma türü olarak kullanılmıştır. Bu cezanın infaz edildiği mekânın hapishane olmasından dolayı, hapishanelerin varlığı da tarihin en eski devirlerine kadar uzanmıştır. Tarihin eski devirlerinde olduğu gibi Osmanlı Devleti’nde de bu mekanlar, varlığını önemli bir şekilde korumuştur. Bu hapishanelerden biri olan Ergani Madeni Umumi Hapishanesi de hapis cezalarının infaz edildiği yerlerden olmuştur. Bu çalışmada, kürek cezasının merkezi konumunda olan Ergani Madeni Umumi Hapishanesi’nin; 1860 yılından 1920 senesine kadar, konumu ve fiziki yapısında meydana gelen gelişmeler, fiziki yapının tadilatına yönelik yürütülen çalışmalar, hapishanede görev icra eden personellere dair gelişmeler ele alınmıştır. Ayrıca çalışmada hapishanelerin fiziki yapısına yönelik ıslah çalışmalarının sancak hapishanesine yansımaları incelenmeye çalışılmıştır. 19. yüzyılın ikinci yarısı ile 20. yüzyıl başlarını kapsayan bu çalışmada kaynak olarak Başbakanlık Osmanlı Arşivi ile telif eserlerden istifade edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hapishane, Tevkifhane, Ergani, Tutuklu, Hükümlü.

A Study on the Reform of Prisons in the Ottoman Empire: The Prison of Ergani Madeni Umumi (1860-1920)

Öz

Crime and punishment have a history as deep as human history. As in all societies, there were criminals in the Ottoman society as well. The perpetrators, on the other hand, were subject to different punishments. In this context, there has been an unchanging type of prison sentence in the punishments given throughout history. Since the place where the prison sentence is executed is a prison, the existence of prisons dates back to the oldest periods of history. As in the old periods of history, these places have preserved their existence in an important way in the Ottoman Empire. One of the Ottoman prisons that retained its importance was the Ergani Mine Public Prison. In this study, the developments in the location and physical structure of the Ergani Madeni Public Prison, which is the center of hard labor, from 1860 to 1920, the works carried out for the renovation of the physical structure, and the developments regarding the personnel working in the prison are discussed. In addition, the reflections of the rehabilitation works on the physical structure of the prisons on the sanjak prison were tried to be examined in the study. In this study, which covers the second half of the 19th century and the beginning of the 20th century, the Prime Ministry Ottoman Archives and copyrighted works were used as a source.

Anahtar Kelimeler

Prison, Detention Center, Ergani, Prisoner, Convict

Kaynakça

• Akyüz Orat, J. (2011). Hapishane ıslahatı bağlamında Çerkes hapishanesinin modernleşme çalışmaları. Folklor/Edebiyat Dergisi, 17(66), 81-94. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/fe/issue/26030/274154.
• Akıllı (Acar), T. (2006). 3 nolu nefy ve ıtlak defteri’nin (s. 1-100) transkripsiyon ve değerlendirilmesi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tokat.
• Apa Kurtişoğlu, G. (2021). Kırklareli hapishanesi. Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 11(22), 201-229. https://doi.org/10.33207/trkede.895068.
• Atar, Z. (2011). 20. yüzyıl başlarında Turgutlu hapishanesinin genel durumu. Sosyal Bilimler Dergisi, 9(1), 87-101. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/cbayarsos/issue/4068/53725.
• Arslan, R. (2019). 20. yüzyılın başlarında Devrek hapishanesi. Turkish Studies Historical Analysis, 14(4), 735-748. http://dx.doi.org/10.29228/TurkishStudies.39912.
• Arslan, R. (2020). 20. yüzyılın başlarında Osmanlı hapishaneleri: Bartın hapishanesi örneği. Belgi Dergisi, (19), 2116-2140. https://doi.org/10.33431/belgi.643792.
• Akın, H. (2011). Osmanlı Devleti’nde hapishane ıslahatına dair 1893 tarihli bir nizamname örneği. History Studies, 3(3), 23-36. Erişim adresi: https://www.historystudies.net/osmanli-devletnde-hapishane-islahatina-dair-1893-tarihli-bir-nizamname-onerisi_276.
• Artuk, M. E. ve Alşahin, M. E. (2016). Hapis cezalarının ve cezaevlerinin tarihi gelişimi. Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, 2(21), 145-185. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/maruhad/issue/27556/289424.
• Akyüz Orat, J. ve Çelik, F. (2011). Diyarbakır vilayeti hapishaneleri. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (7), 73-95. Erişim adresi: https://www.kafkas.edu.tr/dosyalar/sobedergi/file/007/5(1).pdf.
• Bâb-ı Âlî Evrak Odası Belgeleri (BEO.):283/21188,1832/137370.
• Bardakoğlu, A. (1997). Hapis. Türkiye diyanet vakfı İslam ansiklopedisi içinde. (16), 4-64. https://islamansiklopedisi.org.tr/hapis.
• Çelik, Y. (2008). Hapishane tarihimizden bir kesit: Üsküdar Paşakapısı tevkifhanesi ve mütareke dönemi’nde işgali. Belleten Dergisi, 72(264),603-628. https://doi.org/10.37879/belleten.2008.603.
• Çoban, H. (2020). Osmanlı devleti sivil bürokrasisinde suç ve ceza (1892-1900). (Yayımlanmamış doktora tezi), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.
• Dağ, M. (2021). Hemavend aşireti’nin tütün kaçakçılığı iddiaları ve Adana reji idaresi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 31(3), 1333-1344. https://doi.org/10.18069/firatsbed.953446.
• Dağ, M. (2021). XIX. yüzyıl sonlarında reji idaresi’nde kayıt dışı ekonomi davası: Bayburt reji memurluğu örneği (1888-1909). Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (28), 444-471. https://dergipark.org.tr/tr/pub/diclesosbed/issue/65582/954407.
• Dağ, M. (2021). XX. yüzyıl başlarında reji idaresi’nde kayıt dışı ekonomi davası: Menbiç reji memurluğu örneği (1910-1911). Aydın Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 8(2), 207-228. https://doi.org/10.30803/adusobed.1009065.
• Dağ, M. (2022) Osmanlı taşrasında bir ceza infaz kurumu: Mut hapishanesi örneği (1890-1920). Erzurum Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (15), 167-201. https://doi.org/10.29157/etusbed.1128525.
• Dağ, M. (2022). Osmanlı taşrasında yabancı sermaye yatırımı: Siverek Düyun-u Umumiye müdürlüğü ile reji memurluğu (1881-1925). Bingöl Araştırmaları Dergisi, (8)2, 59-78. https://doi.org/10.53440/bad.1077922.
• Dağ, M. (2022). Geç dönem Osmanlı taşrasında bir infaz kurumu: Mersin hapishanesi örneği (1864-1920). Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 6(1), 6-26. https://doi.org/10.55044/meusbd.1139291
• Dağ, M. (2022). Osmanlı Devleti’nde bir kaza hapishanesinden yansımalar: tüm yönleriyle Suruç hapishanesi (1852-1920). Kırklareli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6(2), 345-378. https://doi.org/10.47140/kusbder.1134988.
• Dahiliye-Mebânî-i Emîriye ve Hapishâneler Müdüriyeti Belgeleri (DH.MB.HPS.):20/71, 143/13,2/27,113/20,56/93,115/20,8/35,78/38,16/63,17/12,9/50,114/43,164/4,11/43,71/29, 2/2,2/2,56/93/43,15/9.
• Dahiliye-Mebânî-i Emîriye ve Hapishâneler Müdüriyeti Müteferrik Belgeleri (DH.MB.HPS. M.):53/1,31/82,51/2.
• Dahiliye-Mektubi Kalemi (DH.MKT.):100/4,1381/92,1375/60,1456/55,1637/107,1620/66, 1736/3,1754/43,1773/130,1705/25,1784/104,1643/79,1627/6,1674/87,1763/29,1808/7,1961/76,577/10,606/56,530/21,2819/11,2761/51,2052/83,1403/8,564/55,539/46,525/43,2540/61,453/30.
• Dahiliye-Islahat Belgeleri (DH.TMIK.S.):33/53,33/28.
• Daşçıoğlu, K. (2017). XX. yüzyıl başlarında dinar (geyikler) hapishanesi. Belgi Dergisi, 13(1), 316-331. https://dergipark.org.tr/tr/pub/belgi/issue/35062/388916.
• Daşçıoğlu, K. (2008). Osmanlı arşivlerine göre Sinop hapishanesi’nin durumu. Erdem Dergisi, (51), 53-76. https://dergipark.org.tr/tr/pub/erdem/issue/43876/539879.
• Devellioğlu, F. (2010). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik Lügatı. Ankara: Ak Aydın Kitapevi.
• Eren, M. (2013). Osmanlı’dan günümüze Türkiye hapishanelerinin üç dönemi. Toplum ve Kuram Dergisi, (8), 93-110. Erişim adresi: https://zanenstitu.org/uploads/dosyalar/Kitaplar/Toplum%20ve%20Kuram/8sayi/Osmanl%C4%B1%E2%80%99d an%20Gu%CC%88nu%CC%88mu%CC%88ze%20Tu%CC%88rkiye%20Hapishanelerinin%20U%CC%88c%CC%A7%20Do%CC%88nemi%C2%A0.pdf.
• Erpolat, M. S. (2004), Ergani’deki ziyaretgahlar ve bu ziyaretgahların günümüzdeki yeri. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, 3, 47-63. http://isamveri.org/pdfdrg/D02540/2004_3/2004_3_ERPOLATMS.pdf.
• Gökçen, A. (1994). 296 (1879) tarihli usul-i muhakemat-ı cezaiye kanun-ı muvakkatı. Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 4(1-2), 203-288. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/suhfd/issue/26615/280291.
• Gönüllü, A. R. (2011). Osmanlı Devleti’nin son döneminde Isparta hapishanesi (1867-1920). Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (29), 349-392. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/sutad/issue/26255/276557.
• Güneş Yağcı, Z. ve Nalbant, E. (2016). İstanbul tersane zindanı. IV. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu, İstanbul, 83-113.
• Hanilçe, M. ve Şeyhoğlu, E. (2020). Osmanlı devleti’nde bir ceza infaz kurumu olarak hapishaneler ve kadınlar. Stratejik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4(2), 405-436. https://doi.org/10.30692/sisad.745234.
• İrade-Dâhiliye Belgeleri(İ.DH.):1400/1.
• İrade-Meclis-i Vala (İ.MVL.):436/19304,441/19583,541/24276.
• İrade-Şura-yı Devlet(İ.ŞD.):53/2987,65/3810.
• Kılınç, A. (2015). Klasik dönem Osmanlı devleti’nde uygulanan kürek cezasının hukuki tahlili. Belleten Dergisi, 79(285), 531-557. https://doi.org/10.37879/belleten.2015.531.
• Kocaoğlu, B. ve Duran, A. (2020). Osmanlı devleti’nde ceza yaşı ve buluğ meselesi (1847-1917). Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, (24), 23-36. Erişim adresi: http://www.tarihinpesinde.com/dergimiz/sayi24/S24_02.pdf.
• Maliye Nezareti Emlak-i Emiriyye Müdüriyeti Belgeleri (ML.EEM.):1317/17.
• Meclis-i Vükela Mazbataları (MV.):602/35.
• Meclis-i Vala(MVL.):610/91.
• Öztop, F. (2015). Suç cetvellerine göre Osmanlı devletinde “adam öldürme” suçu: Aydın vilayeti örneği (1908-1916). Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2(3), 75-85. http://dx.doi.org/10.16989/TIDSAD.63.
• Öztürk, S. (2014). XIX. yüzyıl Osmanlı ceza sisteminde dönüşüm: zindandan hapishaneye geçiş. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Aydın.
• Öntuğ, M. M. ve Yılmaz, B. (2021). XIX. yüzyılın sonları-XX yüzyıl başlarında Rize hapishanesi’nin genel durumu. Karadeniz Araştırmaları Dergisi, XVIII (69), 57-69. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/karadearas/issue/68624/1077417.
• Özçelik, M. (2011). Mütareke Dönemi’nde Osmanlı hapishanelerinin durumu. Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, 7(14), 16-39. Erişim adresi: http://www.ctad.hacettepe.edu.tr/7_14/2.pdf.
• Sadaret-Mevlis-i Vala Evrakı (A.) MKT.MVL.): 124/28, 128/94.
• Songür, M. (2014). Hurri’lerden Osmanlıya Ergani- M.Ö. 3000-M.S. 1515. Tüm Yönleriyle Ergani İlçesi ve Turizm.
• Sunay, S. (2018). Son dönem Osmanlı taşra hapishanelerine bir örnek: Bolvadin hapishanesi. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20(1), 43-66. Erişim adresi: https://acikerisim.aku.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/11630/5888/SUNAY%2c%20Serap.pdf?sequence=1&isAllowed=y.
• Sülek, Y. (2019). 19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl başlarında Teke Sancağı’nda hapishaneler (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Akdeniz Üniversitesi, Antalya.
• Şemsettin Sami, (2015). Kâmus-ı Türkî, İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Şimşek, E. (2017). XX. yüzyıl başlarında Trabzon hapishanesi (1900-1914). Karadeniz İncelemeleri Dergisi, (23), 143-162. https://doi.org/10.18220/kid.350571.
• Şura-yı Devlet Belgeleri (ŞD.): 1459/29, 1463/19, 1473/25, 1456/24, 1485/14, 1005/82, 2717/23, 29/66/27.
• Tan, H. (2020). Osmanlı devleti’nde hapishanelerin ıslah çalışmalarına dair bir inceleme: Çarşamba hapishanesi. History Studies, 12(3), 1057-1084. Erişim adresi: https://www.historystudies.net/dergi/osmanli-devletinde-hapishanelerin-islah-calismalarina-dair-bir-inceleme-carsamba-hapishanesi202006c8b9c07.pdf.
• Tanış, C. (2018). Osmanlı devleti’nde hapishane ıslahatı: Muş hapishanesi örneği (1908-1914). Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11(57), 141-146. Erişim adresi: https://www.sosyalarastirmalar.com/articles/prison-reform-in-the-ottoman-state-mus-prison-example-19081914.pdf.
• Tekin, S. (2006). XX. yüzyılın başlarında Aydın vilayeti ve mülhakatındaki hapishanelerin genel durumu. Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2(4), 65-77. Erişim adres: https://docplayer.biz.tr/220759521-Xx-yuzyilin-baslarinda-aydin-vilayeti-ve-mulhakatindaki-hapishanelerin-genel-durumu.html.
• Tekin, S. ve Özkes, S. (2008). Cumhuriyet öncesi Türkiye’de hapishane sorunu. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, VII(16-17), 187-201. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/cttad/issue/25239/266849.
• Temel, M. (2009). XX. yüzyılın başlarında Menteşe sancağı hapishaneleri. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (26), 109-135. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/sutad/issue/26262/276669.
• Tuncer, S. “II. meşrutiyet döneminde bir idari reform: 1913 idare-i umumiye-i vilayet kanun-ı muvakkatı. II. Türk Hukuku Tarihi Kongresi, 573-599. Erişim adres: https://cdn.istanbul.edu.tr/FileHandler2.ashx?f=ii.-mesrutiyet-doneminde-bir-idari-reform-1913-idare-i-umumiye-i-vil%C3%A2y%C3%A2t-kanun-i-muvakkati_seral-tuncer.pdf.
• Turinay, F. Y. (2021). 1879 tarihli ceza muhakemesi kanunu (usul-i muhakemat-ı cezaiye kanun-u muvakattı) üzerine bir inceleme. Hacettepe Hukuk Fakültesi Dergisi, 11(1), 169-228. https://doi.org/10.32957/hacettepehdf.887792.
• Türkkan, H. (2020). XX. yüzyıl başlarında Osmanlı hapishaneleri (Ereğli hapishanesi örneği). Turkish Studies, 15(1), 262-272.: http://dx.doi.org/10.29228/TurkishStudies.41427.
• Uyanık, M. Z. (2017). Batı ve doğu kültüründe hapishane. Mizanü’l-Hak İslami İlimler Dergisi, (4), 87-134. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/mizan/issue/34730/384007.
• Uyanık, M. Z. (2015). İslam hukukunda hapis cezası ve hapishane (Yayımlanmamış doktora tezi), Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Yılmaz, İ. (2019). Osmanlı devleti son döneminde Adana hapishanesi. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 21(4), 1411-1431. https://doi.org/10.16953/deusosbil.516926.
• Yılmaz, İ. (2020). Osmanlı son döneminde adam öldürme suçu ve soruşturma usulleri. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 22(2), 739-762. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/deusosbil/issue/54758/550943.
• Yıldız, Ö. (2015). Osmanlı hapishaneleri üzerine bir değerlendirme: Karesi hapishanesi Örneği. Gazi Akademik Bakış Dergisi, 9(17), 91-111. https://doi.org/10.19060/gab.10180.