THE SAFAVID LEGACY AND THE INSTITUTIONAL AND SECTARIAN TRANSFORMATION IN THE FORMATION OF MODERN IRAN

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 44, 78 - 99, 15.09.2025

Hasan Tan

https://doi.org/10.33692/avrasyad.1667610

Öz

This article analyzes the institutionalization process of Imami (Twelver) Shi‘ism, which was officially adopted as the state religion by the Safavid dynasty (1501–1736), exploring its historical antecedents and its multilayered socio-political ramifications extending into the Qajar period. In the pre-Safavid era, the religious pluralism that prevailed across the Iranian plateau provided the conditions necessary for Shi‘ism to evolve from a marginal sectarian movement into a central ideological apparatus of governance. Under Shah Isma‘il (1501–1524), the Safavid regime utilized a Sufi-based network of loyalty to position Shi‘ism as the primary axis of political legitimacy. Beginning with the reign of Shah Tahmasb (1524–1576), this model was transformed into a doctrinally grounded and institutionally reinforced structure, consolidated by the epistemic authority of the Shi‘i ulama. This transformation was legitimized through the systematic deployment of symbolic instruments of power—such as coinage, the Friday sermon (khutba), architectural patronage, and titular distinctions—alongside a strategic collaboration between the royal court and the clerical class. The study contends that this politico-religious configuration was not confined to the Safavid era, but was reappropriated and reconfigured by the Qajar dynasty as a constitutive element of its political imagination. During the Qajar period, the reciprocal relationship between the monarchy and the ulama further entrenched the influence of religious authority over the political sphere, transforming the Safavid legacy from a symbolic memory into a functional ideological resource. This transformation is examined through three interrelated processes: the reconstruction of collective memory, the ritualized production of sectarian identity, and the ascent of the ulama as pivotal actors within the domain of political representation. By employing a comparative historical analysis, the article aims to trace the continuities between the Safavid and Qajar periods and to illuminate the dynamics that shaped the formation of political rationality in modern Iran.

Anahtar Kelimeler

Safavid Legacy , Institutional Shi‘ism , Qajar Dynasty , Political Role of the Ulama

SAFEVÎ MİRASININ KAÇARLAR DÖNEMİNDEKİ KURUMSAL VE SİMGESEL SÜREKLİLİĞİ: ŞİÎLİĞİN DEVLET DÜZENİNDE MEŞRUİYET KAYNAĞINA DÖNÜŞÜMÜ

Öz

Bu makale, Safevîler (1501-1736) tarafından resmî mezhep statüsüne kavuşan Şiî-İmâmî kurumsallaşma sürecini, bu sürecin tarihsel arka planını ve Kaçarlar dönemine uzanan siyasal-toplumsal izdüşümlerini çok katmanlı bir tarihsel perspektifle analiz etmektedir. Safevî öncesi dönemde İran coğrafyasında hüküm süren dinî çoğulculuk, Şiîliğin marjinal konumdan merkezi bir ideolojik aygıta evrilmesini mümkün kılan koşulları oluşturmuştur. Safevî yönetimi, özellikle Şah İsmail (1501-1524) döneminde tasavvufî kökenli bir sadakat örgüsü aracılığıyla Şiîliği siyasal meşruiyetin temel eksenine yerleştirmiş; Şah Tahmasb (1524-1576) döneminden itibaren bu yapı, itikadî esaslara dayanan ve ulemânın bilgi otoritesiyle pekiştirilen kurumsal bir düzleme taşınmıştır. Bu dönüşüm, saray ile ulemâ arasındaki iş birliği ve simgesel temsil araçlarının (sikke, hutbe, mimari, unvan) sistemli kullanımı üzerinden meşrulaştırılmıştır. Çalışma, söz konusu tarihsel yapılanmanın yalnızca Safevîlerle sınırlı kalmadığını; Kaçar hanedanı tarafından da yeniden anlamlandırılarak siyasal tahayyülün kurucu bileşeni hâline getirildiğini ileri sürmektedir. Kaçar döneminde saray ile ulemâ arasında şekillenen karşılıklı ilişkiler, dinî otoritenin siyasal alan üzerindeki belirleyiciliğini pekiştirmiş; Safevî mirası bu süreçte tarihsel bir hatıradan ziyade işlevsel bir ideolojik kaynağa dönüşmüştür. Bu dönüşüm, kolektif hafızanın yeniden kurgulanması, mezhep kimliğinin ritüeller yoluyla inşa edilmesi ve ulemânın siyasal temsil alanında etkili bir aktör konumuna yerleşmesi üzerinden ele alınmıştır. Makale, karşılaştırmalı tarihsel analiz yöntemiyle, Safevî–Kaçar sürekliliği üzerinden modern İran’daki siyasal aklın oluşumuna yön veren dinamikleri çözümlemeyi hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Safevi Mirası , Şiî Kurumsallaşma , Kaçar Hanedanı , Ulemanın Siyasal Rolü

Kaynakça

• Abdullahi, Nuraleh, Ali Ekber Kecebaf. 2013. “Meşruiyet-i Safevîyan ve Padişahi-î Nadir.” Fasılname-i Tarihname-i İran Ba’d ez İslam 3(6): 117–137.
• Abisaab, Rula Jurdi. 2004. Converting Persia: Religion and Power in the Safavid Empire. London: I.B. Tauris.
• Âdemiyyet, Ferîdun. 1362. Emîr Kebîr ve Îrân. Tahran: İntişârât-ı Hârezmî.
• Âlemârâ-yı Safevî. 1971. Yedullah Şükrî (hzl.). Tahran: Bünyâd-ı Ferheng-i İran.
• Algar, Hamid. 1980. Nakş-ı Ruhaniyet Pişrev-i der Cenbeş-i Meşrutiyet. Çev. Ebulkasım Siri. Tahran: İntişarat-ı Tus.
• Algar, Hamid. 2017. Din ve Devlet Der İran: Nakş-ı Ulemâ der Devre-i Kacar. Çev. Ebulkasım Siri. Tahran: İntişarat-ı Tus.
• Algar, Hamid. 2021. Religion and State in Iran 1785–1906: The Role of the Ulama in the Qajar Period. California: University of California Press.
• Amanat, Abbas. 1997. Pivot of the Universe: Nasir al-Din Shah Qajar and the Iranian Monarchy, 1831–1896. Los Angeles and Oxford: University of California Press.
• Amanat, Abbas. 2021. Modern İran Tarihi. Çev. Saner Sarı. İstanbul: Doruk Yayınları.
• Arjomand, Said Amir. 1988. The Shadow of God and the Hidden Imam: Religion, Political Order, and Societal Change in Shi'ite Iran from the Beginning to 1890. Chicago: University of Chicago Press.
• Avery, Peter. 1910. Modern İran. New York and Washington: Frederick A. Praeger.
• Babinger, Franz, Fuad Köprülü. 1996. Anadolu’da İslâmiyet. Çev. Ragıp Hulusi. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Bal, Hüseyin. 2014. “Siyaset Teorisinde ‘Otorite’ Kavramı.” Turkish Studies 9(2): 247–255.
• Bourdieu, Pierre. 2015. Devlet Üzerine. Çev. Levent Ünsaldı. Ankara: Heretik Yayınları.
• Bourdieu, Pierre. 2016. Akademik Aklın Eleştirisi. Çev. P. Burcu Yalım. İstanbul: Metis Yayınları.
• Cemali, Muhammed Kerim Yusuf. 1992. Teşkil-i Devlet-i Safevî ve Ta’mim-i Mezheb-i Teşeyyu’-ı Devazdeh İmâmi be-Unvân-ı Tenha Mezheb-i Resmi. İsfahan: İntişârât-ı Emir Kebir.
• Cunâbedî, Mirza Beg. 1999. Ravzatü’s-Safevîyye. Haz. Gulam Reza Tabatabayî Mecd. Tahran: Bunyâd-ı Mevkufat-ı Doktor Mahmud Afşar.
• Çapçıoğlu, İhsan, Mehmet Akın. 2018. “Kur’an Ayetlerinin Dini Motifli Şiddetin Meşruiyet Kaynağı Olarak Kullanılması: Enfal Suresi 8/39 Örneği.” Turkish Studies Dergisi 13(9): 1–16.
• Çavuşlu, Kerem. 2024. “Osmanlı’da İç Tehdit Algısı: Safevîyye-Erdebîliyye-Kızılbaşlık (16. ve 17. yüzyıllar).” İslami İlimler Araştırmaları Dergisi: 32–66.
• Ebu’l Ferec, Gregory. 1941. Tarihi Muhtasarü’d-Düvel. Çev. Şerafeddin Yatkaya. İstanbul: Maarif Matbaası.
• Ekberi, Emir. 2007. “Mani ve Seyr-i Gostereş-i Maneviyat.” Fasılname-i İlmi Tahassu-si Tarihi 2(5): 4–21.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. 1996. “Gadîr-i Hum.” ss. 279–280 içinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 13. İstanbul: TDV Yayınları.
• Floor, Wilim, Emin Benanî. 1390. Nizâm-ı Kazâyi-i Asr-ı Kaçar ve Pehlevî. Trc. Hasan Zendiye. Tahran: Pejveheşgâhı Hûze ve Dânişgâhî.
• Floor, Willem. 2001. Safavid Government Institutions. Costa Mesa, CA: Mazda Publishers.
• Garayev, Elkhan. 2023. Safevî Döneminde Şiî İtikadının Gelişimi. Yüksek Lisans Tezi, Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Manisa.
• Gheissari, Ali, Vali Nasr. 2006. Democracy in Iran: History and the Quest for Liberty. Oxford: Oxford University Press.
• Gramsci, Antonio. 2012. Hapishane Defterleri: Seçmeler. Çev. Barış Baysal. İstanbul: Kalkedon Yayınları.
• Gronke, Monika. 2023. İran Tarihi: Yedinci Yüzyıldan Günümüze. Çev. Remzi Avcı. İstanbul: Runik Yayınları.