Moğol İstilâsının Gerekçelerine Dair Bazı Tespitler: Horasan Örneği

Yıl 2024, , 347 - 365, 30.09.2024

Kurban Durmuşoğlu

https://doi.org/10.48139/aybukulliye.1406335

Öz

Moğol istilâsı Orta Çağ’da belki de adından en çok söz ettiren olaylardan biridir. Cengiz Han liderliğinde başlayan bu istilâ hareketiyle birçok yerleşim alanı ya büyük bir tahribat yaşamış ya da tamamen yıkılmıştır. Bu yıkımlardan en büyüğü de Horasan’da yaşanmıştır. Ancak Moğolların Horasan coğrafyasındaki yıkımlarının boyutları tartışma konusudur. Bu konuda kaynaklar birçok iddia öne sürmekte ve Moğol istilâsını farklı gerekçelerle ortaya koymaktadır. Hiç şüphesiz Moğolların Horasan’daki tutumunun bir strateji sonucu ortaya çıktığı unutulmamalıdır. Aksi taktirde bu konudaki iddialar Moğol istilâsının gerekçelerini açıklama noktasında eksik kalacaktır. Hârezmşâh bakiyelerinin tamamen ortadan kaldırılmasına yönelik olan bu stratejide elbette bölgede birtakım yıkımlar meydana gelmiştir. Bu bağlamda Moğolların Horasan coğrafyasındaki yıkımları birçok nedene bağlandığı gibi temelde bir bütün halinde ele alınmamıştır. Dolayısıyla çalışmamızın ortaya çıkış noktası da bu eksiklikten ileri gelmektedir. Bu çalışma, Horasan’da yaşanan Moğol istilâsını bir aklama çabası değil; Moğolların Horasan coğrafyasındaki yıkımlarının gerekçelerini anlama çabası olarak hazırlanmıştır. Çalışmada öncelikle Moğolların Horasan şehirlerindeki yıkımları ayrıntılarıyla ele alınmış, ardından kaynaklarda geçen Moğol istilâsının gerekçelerine dair tespitler bir bütün halinde incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Moğollar, Moğol İstilâsı, Cengiz Han, Horasan

SOME FINDINGS ON THE REASONS FOR THE MONGOL INVASION: THE EXAMPLE OF KHURASAN

Öz

The Mongol invasion is perhaps one of the most talked about events in the Middle Ages. With this invasion movement that started under the leadership of Chinggis Khan, many residential areas either suffered significant damage or were destroyed. The biggest of these destructions occurred in Khurasan. However, the extent of the Mongols' destruction in Khurasan geography was debated. Sources made many claims on this subject and presented the Mongol invasion with different justifications. It should not be forgotten that the Mongols' attitude in Khurasan was undoubtedly the result of a strategy. Otherwise, the claims on this subject must be completed in explaining the reasons for the Mongol invasion. In this strategy, aimed at eliminating the remnants of Khwārazmshāh, some destructions occurred in the region. In this context, the collapse of the Mongols in the Khurasan geography has been attributed to many reasons and has not been considered as a whole. Therefore, the emergence of our study stems from this deficiency. This study is not an attempt to whitewash the Mongol invasion in Khurasan; it was prepared as an effort to understand the reasons for the Mongols' destruction in Khurasan's geography. In the study, first of all, the defeat of the Mongols in the cities of Khurasan was discussed in detail. Then, the findings regarding the reasons for the Mongol invasion mentioned in the sources were examined.

Anahtar Kelimeler

Mongols, Mongols Invansion, Chinggis Khan, Khurasan

Kaynakça

• Alâeddin Ata Melik b. Bahâeddin b. Muhammed b. Muhammed Cüveynî, (1329). Târîh-i Cihânguşâ. (Tash. Muhammed b. Abdulvahhâb Kazvînî), I-II-III, İntişârât-i Donyâ-yi Kitâb.
• Ayaz, F. Y. (2011). Erken Dönem Memlük Tarihçilerinin Bağdat’ın Moğollar Tarafından İstilâsıyla Alâkalı Rivayet ve Yorumları. İslam Medeniyetinde Bağdat (Medînetü’s-Selam Uluslararası Sempozyum, 7-8-9 Kasım 2008) içinde (261-282. ss.), M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• Ayverdi, İ. (2010). Misalli Büyük Türkçe Sözlük. Kubbealtı Neşriyat.
• Barfield, T. J. (1992). The Perilous Frontier Nomadic Empires and China. Blackwell Publishers.
• Barthold, V. V. (2017). Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler. (Ter. Râgıp Hulusî Özdem), TTK Yayınları.
• Barthold, W (2012). İslâm Medeniyeti Tarihi. (Çev. M. Fuad Köprülü), Akçağ Yayınları.
• Barthold, W. (1984). An Historical Geography of Iran, (Trans. Svat Soucek), Princeton University Press.
• Beyânî, Ş. (2018). Moğol Dönemi İran’ında Kadın. (Çev. Mustafa Uyar), TTK Yayınları.
• Boyle, J. A (1968). Dynastic and Political History of the Īl-Khāns. John A. Boyle (Ed.), Cambridge History of Iran içinde (303-421. ss.), 5, Cambridge University Press.
• Cezar, M. (1977). Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık. İş Bankası Kültür Yayınları.
• Çetin, O. (1998). Horasan. Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (234-241. ss.), 18, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta Tanci, (2004). İbn Batûtâ Seyahatnâmesi. (Çev. A. Sait Aykut), Yapı Kredi Yayınları.
• Ebülgazi Bahadır Han, (2020). Şecere-i Türk Türk’ün Soyağacı. (Çev. Arif Acaloğlu), Selenge Yayınları.
• Eyice, S. (1993). Cami: Mimari Tarih, Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (56-90. ss.), 7, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Fasîh Ahmed b. Celâleddin Muhammed Hâfî, (1341). Mucmel-i Fasîhî. (Tash. Mahmûd Ferruh), 2, Kitâbufuruş-i Bastan.
• Fletcher, J. (1986). The Mongols Ecological and Social Perspectives. HJAS, 46/1, 11-50.
• Gıyâseddîn b. Humâmeddîn el-Hüseynî Hândmîr, (1333). Habîbu’s-siyer. (Haz. Muhammed Debîr Siyâkî), 3, Kitâbfurûş-i Hayyâm.
• Gömeç, S. Y. (2018). Çingiz-Nâmeler Üzerine Bir İnceleme: Çingiz Han’ın Soyu ve Mogol Tarihinin İlk Devirleri. Belleten, LXXXII/294, 407-481.
• Gregory Abû’l-Farac, (1999). Abû’l-Farac Tarihi. (Çev. Ömer Rıza Doğrul), 2, TTK Yayınları.
• Grousset, R. (2017). Bozkır İmparatorluğu Attila Cengiz Han Timur. (Çev. M. Reşat Uzmen), Ötüken Neşriyat.
• Gündüz, T. (2017). Oğuz Kağan Destanı Reşideddin Oğuznâmesi Tercüme Giriş ve Notlar. Yeditepe Yayınları.
• Haig, T. W. (2001). Sebzvar. MEB İslam Ansiklopedisi içinde (299-300. ss.), 10, Milli Eğitim Basımevi.
• Hamdullah Mustevfî-yi Kazvînî, (1362). Nuzhetu’l-kulûb. (Neşr. G. L. Strange), Donyâ-yi Kitâb.
• Hartog, L. D. (2003). Cengiz Han, Dünyanın Fatihi. (Çev. Serkan Uzun), Dost Yayınları.
• İbnü’l-Esîr, (1987). el-Kâmil fi’t-Tarîh. (Çev: A. Özaydın-A. Ağırakça), 12, Bahar Yayınları.
• Jackson, P. (2006). World-Conquest and Local Accommodation: Threat and Blandishment in Mongol Diplomacy. Judith Pfeiffer, Sholeh A. Quinn, Ernest Tucker (Ed.), History and Historiography of Post-Mongol Central Asia and the Middle East Studies in Honor of Jhon E. Woods, Wiesbaden, 3-22.
• Jackson, P. (2013). “It is as if their aim were the extermination of the species’: the Mongol devastation in Western Asia in the first half of the Thirteenth century. Robert Hillenbrand, A. C. S. Peacock, Firuza Abdullaeva (Ed.), Ferdowsi, the Mongols and the History of Iran: Art, Literature and Culture from Early Islam to Qajar Persia, London ,105-113.
• Jackson, P. (2017). The Mongols and the Islamic World from Conquest to Conversion. Yale University Press.
• Kafalı, M. (1993). Cengiz Han. Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (367-369. ss.), 7, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kafesoğlu, İ. (1954). Türk Tarihinde Moğollar ve Cengiz Meselesi. Tarih Dergisi, 5/3, 105-136.
• Kaplonski, C. (2000). The Mongolian Impact on Eurasia: A Reassessment. Andrew Bell-Fialkoff (Ed.), The Role of Migration in the History of the Eurasian Steppe: Sedentary CiviIization vs. "Barbarian" and Nomad içinde (251-274. ss.), MACMILLAN Press.
• Konukçu, E. (1992). Beyhak. Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (57-58. ss.), 6, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kurtuluş, R. (2012). Tûs, Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (431-432. ss.), 41, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Lane, G. E. (2011). The Mongols in Iran. Touraj Daryaee (Ed.), The Oxford Handbook of Iranian History, 243-270.
• Manz, B. F. (2022). The Mongol Conquest of Iran. Timothy May and Michael Hope (Ed.), The Mongol World içinde (196-212. ss.), Routledge.
• Marco Polo, (2019). Dünyanın Hikâye Edilişi. (Ter. Işık Ergüden-Z. Zühre İlkgelen). Ötüken Neşriyat.
• Marshall, R. (1996). Doğudan Yükselen Güç Moğollar. (Çev. Füsun Doruker), Sabah Kitapları.
• May, T. (2012). The Mongol Conquests in World History. Reaktion Books.
• May, T. (2015). The Mongol Art of War and the Tsunami Strategy. Golden Horde Civilization, 8, 31-37.
• May, T. (2016). Mongol Conquest Strategy in the Middle East. Bruno De Nicola, Charles Melville (Ed.), The Mongols’ Middle East Continuity and Transformation in Ilkhanid Iran içinde (13-37. ss.), Brill.
• Melville, C. (1980). Earthquakes in the History of Nishapur. Iran, 18, 103-120.
• Melville, C. (2003). The Mongols in Iran. Linda Komaroff and Stefano Carboni (Ed.), The Legacy of Genghis Khan Courtly Art and Culture in Western Asia, 1256-1353 içinde (37-61. ss.), Yale University Press.
• Minhâc-ı Sirâc el-Cûzcânî, (2016). Tabakât-ı Nâsırî (Moğol İstilasına Dair Kayıtlar). (Çev. ve not: Mustafa Uyar), Ötüken Neşriyat.
• Minorsky, V. (1988). Tûs, MEB İslam Ansiklopedisi içinde (123-130. ss.), 12/2, Milli Eğitim Basımevi.
• Mirbabaev, A. K. (2000). The Islamic Lands and Their Culture. C. E. Bosworth-M. S. Asimov (Ed.), History of civilizations of Central Asia içinde (31-43. ss.), 4/2, Unesco Publishing.
• Morgan, D. (2007). The Mongols. Blackwell Publishers.
• Morgan, D. (2016). Medieval Persia 1040-1797. Routledge.
• Morgan, D. O. (2018). The Mongols in Iran 1219-1256. David O. Morgan-Sarah Stewart (Ed.), The Coming of the Mongols The Idea of Iran içinde (45-53. ss.),7, I.B. Tauris.
• Mu‘înu’d-din Muhammed Zamçî İsfizârî, (1338). Ravzâtu’l-cennât fî evsâfi medîneti’l-Herât. (Neşr. Seyyid Muhammed Kâzım İmâmî), 1, İntişarat-ı Danişgah.
• Muhammed b. Hâvendşâh b. Mahmûd Mîrhând, (1380). Târîh-i Ravzatu’s-safâ. (Tas. Cemşid Kiyanfer), VIII, Tahran.
• Nefîsî, S. (1363). Târîh-i Nazm ve Nesr der Îrân ve Zebân-i Fârsî, 1, İntişârât-i Furûgî.
• Nicola, B. D. (2011). Women’s Role and Participation in Warfare in the Mongol Empire. K. Latzel, F. Maubach, S. Satjukow (Ed.), Soldatinen: Gewalt und Geschlecht im Krieg vom Mittelalter bis Heute içinde (95-112. ss.), Münih.
• Nicolle, D. (1990). The Mongols Warlords: Genghis Khan, Kublai Khan, Hulegu, Tamerlane. Firebird Books.
• Numânî, Ş. (1343). Şi’ru’l-‘Acem/ Târîh-i Şi’r ve Edebiyyât-i Îrân.(Ter: Seyyid Muhammed Takî Fahr Daî-yi Gilanî), 2, Tahran.
• Özdemir, H. A. (2018). Moğol İstilâsı Cengiz ve Hülâgû Dönemleri. İz Yayınları.
• Özgüdenli, O. G. – Sayan, Y. (2004). Merv: Mimari, Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (223-225. ss.), 29, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Özgüdenli, O. G. (2005). Moğollar. Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (225-229. ss.), 30, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Özgüdenli, O. G. (2006). Yokolan Bir Ortaçağ Şehri: Merv. Turco-Iranica: Ortaçağ Türk-İran Tarihi Araştırmaları içinde (491-512. ss.), Kaknüs Yayınları.
• Özgüdenli, O. G. (2018). İlhanlılar’da Hükümranlık Telâkkisi ve Hükümdar Algısı. MUTAD, 5/1, 2018, 73-91.
• Özgüdenli, O. G. (2020). Cengiz Han ve Moğol İmparatorluğu. Ortaçağ’da Türkler, Moğollar, İranlılar (Kaynaklar ve Araştırmalar) içinde (221-244. ss.), Ötüken Neşriyat.
• Petrushevsky, I. P. (1968). The Socio-Economic Condition of Iran Under the Īl-Khāns. John A. Boyle (Ed.), Cambridge History of Iran içinde (484-537. ss.), 5, Cambridge University Press.
• Plano Carpinili Johannes, (2022). Tatarlar Olarak Andığımız Moğolların Tarihi Bir Papalık Elçisinin Moğolistan Seyahati ve Gözlemleri (1245-1247). (Latince’den Çev. ve Not. Altay Tayfun Özcan), Ötüken Neşriyat.
• Rachewiltz, I. D. (1973). Some Remarks on the Ideological Foundations of Chingis Khan's Empire. Papers on Far Eastern History, 7, 21-36.
• Ricoldus De Monte Crucis, (2018). Doğu Seyahatnamesi Bir Dominikan Keşişin Anadolu ve Ortadoğu Yolculuğu 1289-1291. (Latince aslından çev. Ahmet Deniz Altunbaş), Kronik Yayınları.
• Rossabi, M. (2008). Kubilay Han’ın Seyyahı Doğu’dan Batı’ya İlk Yolculuk. (Çev. Ekin Uşşaklı), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Sâbitî, S. A. M. (1525). Târîh-i Nîşâbûr. Silsile-i İntişârât-i Encumen-i Âsâr-i Millî.
• Safâ, Z. (1369). Târîh-i Edebiyyât der İrân, 3/1, İntişârât-ı Firdovs.
• Sak, R. & Sak, İ. T. Ş. & Şendil, Ç. Ö. & Eşref, N. (2021). Bir Araştırma Yöntemi Olarak Doküman Analizi. Kocaeli Üniversitesi Eğitim Dergisi, 4/1, 227-256.
• Seyf bin Muhammed bin Ya‘kûb el-Herevî, (1943). Târîh-nâme-yi Herât. (Neşr. Muhammed Zubeyr es-Siddikî), Calcutta.
• Seyyid Ebû Süleyman Fahruddîn Davud b. Tâcuddîn Ebû’l Fazl Muhammed b. Muhammed b. Dâvud el-Benâketî, (1348). Târîh-i Benâketî. (Tas. Ca‘fer Şi‘âr), Tahran.
• Simon De Saint Quentin, (2006). Bir Keşiş’in Anılarında Tatarlar ve Anadolu 1245-1248. (Çev. Erendiz Özbayoğlu), DAKTAV.
• Şafak, S. R. (1352). Târîh-i Edebiyyât-i Îrân. Tahran.
• Şihâbüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ali el-Hurendizî ez-Zeyderî en-Nesevî, (1366). Sîretu’s-Sultân Celâleddîn Mengübirtî. (Ter. Muhammed Ali Nâsih), İntişârât-i Sa‘dî.
• Togan, A. Z. V. (1981). Umumi Türk Tarihi’ne Giriş. Enderun Yayınları.
• Togan, Z. V. (1982). Oğuz Destanı Reşideddin Oğuznâmesi, Tercüme ve Tahlili. Enderun Yayınları.
• Togan, Z. V. (1987). Herat. MEB İslam Ansiklopedisi içinde (429-442. ss.), 5/1, Milli Eğitim Basımevi
• Uyar, M. (2017). Mongol Patronage of Trade between China and the Middle East during the Middle Ages. The Journal of Middle East and Central Asian Studies, 1, 43-54.
• Uyar, M. (2020). İlhanlı (İran Moğolları) Devleti’nin Askerî Teşkilatı (Ortaçağ Moğol Ordularında Gelenek ve Dönüşüm), TTK Yayınları.
• Uyar, M. (2021). Partonaj ve Bürokratik Egemenlik Bağlamında İlhanlı Dönemi (1256-1353) Tarihyazımı. Serhan Afacan-Şefaattin Deniz-Abdulkadir Macit (Ed.), İran’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı içinde (121-145. ss.), İlem Yayınları.
• Wilber, D. N. (1955). The Architecture of Islamic Iran The Il Khanid Period Princeton University Press.
• Yazıcı, T. (1992). Belh, Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (410-411. ss.), 5, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.