Historical Course of “ıḍuk” in Old Turkic

Yıl 2025, Sayı: 2, 1 - 13, 30.06.2025

Taghi Salahshour Hasankohal

Öz

The word 'ıduk', which is found in Old Turkish, is derived from the verb root 'ı-' and is defined by the meanings of sending, sending and releasing. The word 'ıduk' is derived from the root 'holy' and 'blessed'. This study analyses the 1300-year trajectory of the word 'ıduk', as evidenced in the oldest written sources, to its contemporary manifestation. The analysis employs phonetic values to elucidate the evolution of the word. The word, which is formed from the Old Turkic root 'ıduk', is utilised in contemporary Turkish dialects. In addition to the variant with 'd', other variants with 't', 'r', 's', 'y' and 'z' are also employed. The present study deals with the etymology of the word 'udum', its historical and contemporary usage in Turkic dialects, and the ways in which it is used. In this context, various variants and derivatives of the word in Historical Turkic dialects were identified, and the phonetic structure of the word's cognates was examined. In this analysis, both intra-dialectal and inter-dialectal sound correspondences are taken into consideration, and the changes of the concept areas of the root words in this process are also given. Moreover, the variant of the word 'udum' with d in South Azerbaijan Turkish and its derivatives, as well as its usage in the folk dialect, were identified and subjected to a comparative analysis in synchronic and diachronic terms. Furthermore, the 1300-year historical course of the world was chronologically evaluated with witnesses from Yenisey Inscriptions, Orkhon Inscriptions, Old Uyghur Turkish, Karakhanid Turkish, Harezm Turkish, Kipchak Turkish, and Chagatai Turkish. Subsequently, the root words in contemporary Turkish dialects and Mongolian are presented in conjunction with their phonetic counterparts. Following the conclusion of the examination process, the material was subjected to thorough analysis. Furthermore, in the section entitled 'Conclusion and Determination', the sound events of the root cognates of the word are also subjected to this evaluation.

Anahtar Kelimeler

Old Turkish , holy , ıḍuk , udum , historical process

Eski Türkçedeki "ıḍuk" Sözcüğünün Tarihî Seyri

Öz

Eski Türkçede kullanılan “ıduk” sözü “ı-” fiil kökünden gelmekte ve göndermek, yollamak, salıvermek anlamlarına gelmektedir. “ıduk” sözcüğü ise kutsal ve kutlu anlamlarına gelmektedir. Çalışmada “ıduk” sözcüğünün en eski yazılı kaynaklardan günümüze uzanan 1300 yıllık yolculuğu fonetik değerler üzerinden incelenmeye alınmıştır.
Eski Türkçede “ıduk” biçiminde kullanılan sözcüğün günümüz Türk lehçelerinde d’li varyantı ile birlikte t, r, s, y, z’li varyantları da kullanılmaktadır. Çalışma “udum” sözünün kökeni, tarihî ve çağdaş Türk lehçelerindeki seyri ve kullanım biçimini ele almıştır. Bu bağlamda sözcüğün tarihî Türk lehçelerindeki çeşitli varyantları ve türevleri tespit edilerek sözcüğün kökteşlerinin fonetik yapısının hangi değişikliklere uğradığı incelenmiştir. Bu incelemede hem lehçe içi hem de lehçeler arası ses denklikleri göz önünde bulundurularak kökteş sözcüklerin kavram alanlarının da bu süreçteki değişiklikleri verilmiştir. Ayrıca sözcüğün Güney Azerbaycan Türkçesindeki d’li “udum” varyantı ve türevlerinin halk ağzındaki kullanımının yanı sıra yazılı kaynaklarda kullanılan biçimleri tespit edilerek eş zamanlı ve art zamanlı olarak karşılaştırmalı bir incelemeye tabi tutulmuştur. Bununla birlikte sözcüğün 1300 yıllık tarihî seyri kronolojik olarak Yenisey Yazıtları, Orhon Yazıtları, Eski Uygur Türkçesi, Karahanlı Türkçesi, Harezm Türkçesi, Kıpçak Türkçesi, Çağatay Türkçesi eserlerinden tanıklarla değerlendirilmiştir. Ardından/devamında çağdaş Türk lehçeleri ve Moğolcadaki kökteş sözcükler ses denklikleri ile birlikte verilmiştir. Sonuçta ise incelemeye alınan tüm malzeme analiz edilmiştir. Ayrıca sonuç ve tespit bölümünde sözcüğün kökteşlerinin ses olayları da topyekûn bu değerlendirmeye tabi tutulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe , kutsal , ıduk , udum , tarihî süreç

Kaynakça

• Abbası, H. (2004). Udumlu direk. Ovhadi Yayınları.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu bilig III, indeks. Türk Kültürünün Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Argunşah, M. & Güner, G. (2015). Codex cumanicus. Kesit Yayınları.
• Atalay, B. (1998a). Divanü lagat-it-Türk, C. I. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (1998c). Divanü lagat-it-Türk, C. III. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bayat, S. H. (2006). Alma Yolu, Pişikçi Sevgili. 28.04.2025 tarihinde https://hbayat.wordpress.com/2006/11/21/%D9%BE%DB%8C%D8%B4%DB%8C%DA%A9%DA%86%DB%8C-%D8%B3%D8%A6%D9%88%DA%AF%DB%8C%D9%84%DB%8C-2/ adresinden edinilmiştir.
• Bayram, B. (2019). Çuvaş Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Berbercan, M. T. (2011). Çağatayca gülistan tercümesi (Gramer-metin-dizin). [Yayımlanmamış doktora tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Boeschoten, H. (2023). A dictionary of early middle Turkic. Brill.
• Caferoğl, A. (1931). Kütâb al-İdrâk al-Etrak. Evkaf Matbası.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford.
• Divanü Lugâti’t-Türk (1941). (DL). (Tıpkıbasım). Alaeddin Kral Basımevi.
• Ercilasun, A. B. (2016). Türk kağanlığı Türk bengü taşları. Dergâh Yayınları.
• Ersoy, F. (2021). Çuvaş Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Garkavets, A. (2003). Töre bitigi. Kıpçaksko-Pol’skaya versiya Armyanskogo sudebnika i Armyano Kıpçakskiy protsessualnıy kodeks. Lvov, Kamenets-Podolskiy 1519-1594. Deşt-i-Kıpçak.
• Garkavets, A. (2010). Kıpçakskoye pismenoye naslediye III, Kıpçkskiy slovar'. Deşt-i Kıpçak.
• Gulcalı, Z. (2015). Eski Uygurca altun yaruk sudur’dan “Aç bars” hikâyesi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gürsoy-Naskali, E. & Butanayev, V. & İsina, A. & Şahin, E. & Şahin, L. & A. Koç (2007). Hakasça-Türkçe sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gürsoy-Naskali, E. & Duranlı, M. (1999). Altayca-Türkçe sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karaçay, H. (2022). Ne Şirin, Ne Mubarek. 28.04.2025 tarihinde https://ishiq.net/seir/30835/%D9%86%D9%87%D8%B4%DB%8C%D8%B1%DB%8C%D9%86%D8%8C%D9%86%D9%87%D9%85%D9%88%D8%A8%D8%A7%D8%B1%DA%A9.html adresinden edinilmiştir.
• Karaçorlu, B. (1967) Sazımın sözü. Şems Yayınları.
• Karasoy, Y. (1989). Şiban han divanı (İnceleme-metin). [Yayımlanmamış doktora tezi]. Gazi Üniversitesi.
• Khayrullah, H. L. (2006). Et-Tuhfetü’z-Zekiyye fi’l-luġai’t-Türkiyye (Çeviri-fiil incelemesi). [Yayımlanmamış doktora tezi].Yıldız Teknik Üniversitesi.
• Kitabü’l-idrak li lsani’l-Etrak. (1891). Matba-yi Amire.
• Kormuşin, İ. V. (2017). Yenisey eski Türk mezar yazıtları. (Çev. Rysbek Alimov). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Köne Türki tiline avdarılgan algaşkı Kuran. (2021). (KTTAAK) Fakcimile, Ḫalıkaralık Türki Akademiyası.
• Lessıng, F. D. (2017). Moğolca-Türkçe sözlük. (Çev. Günay Karaağaç). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Mustafayeva, V. (2022) Kaşkay folklorunda demonik varlıklar. Türkiyat Mecmuası, 32(2), 751-769.
• Öner, M. (2012). Kazan-Tatar Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sinafer, N. (2017). İnançlar, Qıçı Udumlu. 28.04.2025 tarihinde http://elbilimi.yeniqapi.com/?s=%D8%A7%D9%88%D8%AF%D9%88%D9%85%D9%84%D9%88 adresinden edinilmiştir.
• Tokyürek, H. (2011). Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm terimleri. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Erciyes Üniversitesi.
• Toparlı, R. (1992). İrşadü’ul-Mulûk ve’s-Selâtîn. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, R. vd. (2012). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (1993). (DS) Türkiye’de halk ağzından derleme sözlüğü (12 Cilt). Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Türk Dil Kurumu (2018). (KB, B) Kutadgu bilig b nüshası. Kalkan Matbaacılık.
• Uğurlu, M. (1984). Münyetü'l-Ğuzât. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi].Gazi Üniversitesi.
• Ural, E. (2023). Okıgu en eski Kuran tercümesi (Giriş-metin-dizin). İstanbul Kutlu Yayınevi.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü. Eğitim Yayınevi.
• Vasiliyev, Y. (1995). Türkçe-Sahaca sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yılmaz, E. (2002). Çuvaşlar ve Çuvaşça, Türkler. C. 20 (ss. 189-203). Ankara Yeni Türkiye Yayınları.