Türk Kültüründe On Beş Sayısı ve On Beşi Geleneği

Yıl 2023, Cilt: 2023 Sayı: 1, 61 - 81, 26.02.2023

Özlem Ünalan

https://doi.org/10.58646/bengi.1229395

Öz

Doğumdan başlayarak insan yaşamının her döneminde ve genel olarak insan hayatında sayılar önemli bir yere sahiptir. Türk kültüründe özellikle üç, yedi, dokuz ve kırk sayıları etrafında çeşitli inanışlar gelişmiştir. Formel rakamlar olarak bilinen bu tür sayılar Türk mitolojinde yer almış; destanlarda, masallarda ve efsanelerde sıkça kullanılmıştır. Formel özellik gösteren bu sayıların dışında yine Türk kültüründe ve halk inanışlarında önemli yeri olan başka sayılar da mevcuttur. Söz konusu bu sayılardan biri de on beştir. Fiziksel ve ruhî birtakım değişikliklerin olduğu bu yaş, erlik yaşı olarak da nitelendirilir. Destanlarda on beş yaş kahramanlık yaşı olarak geçer. Belli bir olgunluğa ve fiziki görünüme sahip olan kahraman, on beş yaşındayken çeşitli mücadelelere katılır ve bunlarda üstün başarı gösterir. Kızlar on beş yaşındaki görünümleriyle ve davranışlarıyla şiirlere, türkülere ve mânilere konu olur. Anadolu kültüründe belli ayların on beşinci günleri, on beş günlük süreçler ve zaman dilimleri de önemli bir yer ihtiva eder. Doğum, evlilik ve ölüm âdetleri çerçevesinde on beş gün önce veya sonra yapılması gereken uygulamalar ve gelenekler vardır. Halk takviminde belirli ayların on beşinci günlerinde çeşitli şenlikler tertip edilir. Bazı yörelerde ramazan ayının on beşinci günü çeşitli etkinliklerle kutlanır. Aynı zamanda on beş rakamı, Türk halk hekimliğinde bazı tedavilerin ve kürlerin uygulanma süresidir.
Bu çalışmada yaştan güne on beş sayısı çevresinde gelişen uygulamalara ve inanışlara yer verilmiştir. On beş sayısının Türk kültürü içindeki önemi ortaya konulmuştur. Mânilerde, türkülerde, hikâyelerde, masallarda ve yaş destanlarında on beş yaşa bağlı durumlar tespit edilmiştir. Dede Korkut kitabında geçen on beş yaşın özellikleri ve on beş sayısıyla ilgili diğer hususlar analiz edilmiştir. Doğum, evlenme ve ölüm merasimlerinde on beş sayısı çevresinde uygulanan çeşitli ritüeller belirlenmiştir. Şaban ve ramazan ayı gibi dinî günlerde on beşinci günün belirli özellikleri saptanmıştır. Bu konuda Bayburt’ta gözlemlenen on beşi geleneğinin Azerbaycan’ın İsmailli Bölgesi’nde de yaşatıldığı bilgisine ulaşılmıştır. Çalışmada literatür taraması ve veri analizi yapılmış, konuyla ilgili olan kaynaklar taranmış, on beş sayısı çevresinde gelişen inanışlar, uygulamalar, âdetler vb. veriler incelenmiştir. Elde edilen bilgiler tasnif edilerek konunun değerlendirmesi yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

On Beş, Gelenek, Türk Kültürü, Dede Korkut, Ramazan.

Number Fıfteen And Tradıtıon Of Fıfteen In The Turk Culture

Öz

Starting from birth, numbers have a crucial place in every period of human life in general. In the Turkish culture, a variety of beliefs have developed especially around numbers three, seven, nine and forty. Such numbers which are known as formal numbers were included in the Turkish mythology and were often used in epic tales, fairy tales and legends. Apart from these numbers which have a formal property, the Turkish culture and folk beliefs also attach importance to other numbers. One of these numbers is fifteen. This age which includes specific physical and spiritual changes can also be defined as age of manliness. In epic tales, age of fifteen is referred to as age of heroism. A hero who has a certain physical appearance and maturity joins a variety of struggles when he is fifteen and has outstanding success in these struggles. Fifteen year old girls have been mentioned in poems, folk songs and Turkish poems with their appearance and behaviors. In the Anatolian culture, the fifteenth day of certain months, as well as periods and time zones of fifteen days have a noteworthy place. Within the frame of birth, marriage and death customs, there are practices and traditions to carry out fifteen days before or after. In folk calendars, a variety of festivals are organized on the fifteenth day of certain months. In specific areas, the fifteenth day of Ramadan is celebrated with various activities. Also, number fifteen is the period of practicing specific treatments and cures in the Turkish folk medicine.
In this study, practices and beliefs that develop around the number fifteen from age to day are included. The importance of the number fifteen in Turkish culture has been revealed. Fifteen age-related situations have been identified in manis, folk songs, stories, fairy tales and age epics. The characteristics of the age of fifteen in the book of Dede Qorqut and other issues related to the number fifteen were analyzed. Various rituals applied around the number fifteen in birth, marriage and death ceremonies have been determined. Certain features of the fifteenth day have been determined in religious days such as Sha’ban and Ramadan. In this regard, it has been learned that the tradition of the fifteenth observed in Bayburt is also kept alive in the Ismailli Region of Azerbaijan. In the study, literature review and data analysis were made, the sources related to the subject were scanned, the beliefs, practices, customs, etc. that developed around the number fifteen data were analyzed. The information obtained was classified and the subject was evaluated.

Anahtar Kelimeler

On Beş, Sayı, Anadolu, Gelenek., On Beş, Gelenek, Türk Kültürü, Dede Korkut, Ramazan.

Kaynakça

• Alptekin, A.B. (2016). Halk Hikâyelerinin Motif Yapısı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Alptekin, M. (2016). Bamsı Beyrek Destanı Üzerinde Karşılaştırmalı Bir Araştırma (İnceleme-Metin). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.