Ibrāhīm Al-Ḥalabī's Criticisms of Waḥdat Al-Wujūd

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 1, 169 - 190, 20.06.2025

Cumali Kosen

https://doi.org/10.33460/beuifd.1641047

Öz

After the Sūfī thought was systematised by Ibn ‘Arabī (d. 638/1240) and moved beyond moral perfection and became a metaphysical doctrine, it became the focus of various criticisms by the Mutakallim, the philosophers, the Ahl al-Hadīth, the jurists and even some Sūfī circles. While some criticisms are theoretical criticisms of the ontological and epistemological structure of the waḥdat al-wujūd system, others criticise the doctrine of waḥdat al-wujūd in terms of its theological consequences. Such criticisms are mostly naṣṣ-centred and sharia-based criticisms. Ibrāhim Ḥalabī (d. 956/1549), one of the important jurisprudential scholars of the Ottoman period, divides Sūfism into two parts: Sūfism in accordance with the Sunnī paradigm and philosophical Sūfism. Ḥalabī, who is not an opponent of Sūfism in the absolute sense, evaluates philosophical Sufism, that is, the idea of waḥdat al-wujūd, as a philosophical system with a religious appearance. According to him, Sunnī Sufism means true Sufism, while philosophical Sufism is a religious deviation. Accordingly, he criticised Ibn ‘Arabī and the idea of waḥdat al-wujūd on the basis of sharī'ah, based on the implications of verses and hadiths, without engaging in theoretical discussions, and accused Ibn ’Arabī and his followers of heresy and blasphemy. Ḥalabī first criticises the idea of waḥdat al-wujūd from an epistemological point of view. According to him, he argues that the experience of fanā (kashf), which is the most important epistemic source of Sūfis, should be sanctioned by reason and revelation because it is a source of knowledge that is far from objectivity. He claims that the state experienced as a result of the experience of fanā is a psychological state that has no ontological reality. Therefore, the most reliable means of obtaining knowledge of reality are revelation and reason. Ḥalabī, who accepts the possibility of kashf knowledge as a principle, states that kashf knowledge can only be of value after it is passed through the filter of revelation and reason. Kashf knowledge that contradicts reason and revelation is far from being objective knowledge. For this reason, he quotes famous Sūfis such as al-Qushayrī (d. 465/1072) and Junayd al-Baghdādī (ö. 297/909), important figures of Sunnī Sufism. Another issue on which Ḥalabī concentrates his criticisms is the understanding of existence that distinguishes the system of waḥdat al-wujūd from the theological paradigm. The idea of waḥdat al-wujūd does not accept an independent existence other than the existence of God. Ḥalabī draws attention to the fact that such a strict monist conception of God would lead to many theological problems such as waḥdat al-adyān, ilāh al-Muʻtaqād, the abrogation of sharī'ah, and the sameness of the creator and the creature. Also, Ḥalabī argues that Ibn ‘Arabī and his followers departed from Sunnī Islam on issues such as qaḍā and fate, human actions, and free will. He strongly criticises Ibn ‘Arabī's principle of “divine knowledge is subject to maʻlūm and maʻlūm is not created”, which he describes as the secret of fate, because it limits the power and will of God. Criticising the idea that limits God's power and will to God's knowledge, Ḥalabī argues that the contingent being is capable of accepting both guidance and misguidance due to its being a contingent being, and without going into theoretical discussions, he claims that ma´dūm is not a thing and that this claim is incompatible with the ideas of the Ahl al-Sunnah. On the other hand, Ḥalabī criticises Ibn ‘Arabī on a number of secondary issues, notably the issue of Pharaoh's faith, and accuses him of disbelief. However, Ḥalabī's objections on these issues are declarative rather than philosophical. In other words, his criticisms of waḥdat al-wujūd are naṣṣ-centred and shari'ah-based criticisms.

Anahtar Kelimeler

Taṣawwuf , Ibrāhīm al-Ḥalabī , Ibn Arabī , Waḥdat al-Wujūd , Ontology

İbrahim Halebî’nin Vahdet-i Vücûda Yönelik Eleştirileri

Öz

Tasavvufî düşünce İbnü’l-Arabî (ö. 638/1240) tarafından sistematize edilip ahlaki yetkinleşmenin ötesine taşınarak metafizik bir öğreti haline geldikten sonra mütekellimûn, felâsife ve Ehl-i hadis, fukahâ ve hatta bazı sûfî çevreler tarafından muhtelif eleştirilerin odağı haline gelmiştir. Kimi eleştiriler vahdet-i vücûd sisteminin ontolojik ve epistemolojik yapısına yönelik rasyonel temelli teorik eleştiriler iken kimileri ise vahdet-i vücûd öğretisini teolojik sonuçları açısından eleştirir. Bu ikinci tarz eleştiriler daha çok nas merkezli olup şerʻî temelli eleştirilerdir. Osmanlı döneminin önemli fıkıh âlimlerinden olan İbrâhim Halebî (ö. 956/1549) tasavvufu kendi içerisinde Sünnî paradigmaya uygun tasavvuf ve felsefi tasavvuf olmak üzere iki kısma ayırır. Mutlak anlamda tasavvuf karşıtı olmayan Halebî, felsefi tasavvufu, yani vahdet-i vücûd düşüncesini, dinî görünümlü felsefî bir sistem olarak değerlendirir. Ona göre Sünnî tasavvuf, gerçek tasavvuf anlamına gelirken felsefî tasavvuf dinî düşünceden bir sapmadır. Bu doğrultuda Halebî, İbnü’l-Arabî ve vahdet-i vücûd düşüncesini teorik tartışmalara girmeksizin daha ziyade nassların zahirinden hareketle şerʻî temelli eleştirmiş, İbnü’l-Arabî ve takipçilerini zındıklık ve küfürle suçlamıştır. Halebî, öncelikle vahdet-i vücûd düşüncesini epistemolojik açıdan eleştirir. Ona göre sûfîlerin en önemli epistemik kaynağı olan keşfî bilginin üzerine inşa edildiği fenâ tecrübesinin, nesnellikten uzak bir bilgi kaynağı olması hasebiyle akıl ve vahiy ile takyîd edilmesi gerektiğini ileri sürer. Zira Halebî, fenâ tecrübesi neticesinde yaşanan hâlin, ontolojik gerçekliği olmayan psikolojik bir hâl olduğunu iddia eder. Dolayısıyla hakikat bilgisini elde etmenin en güvenilir vasıtaları vahiy ve akıldır. Keşfî bilginin imkânını ilke olarak kabul eden Halebî, keşfî bilginin ancak vahyin ve aklın süzgecinden geçirildikten sonra bir değer kazanabileceğini belirtir. Akıl ve vahye aykırı olan keşfî bilgi ise objektif bilgi olmaktan uzaktır. Bu nedenle Halebî,, Sünnî tasavvufun önemli şahsiyetleri olan el-Kuşeyrî (ö. 465/1072) ve Cüneyd el-Bağdâdî (ö. 297/909) gibi meşhur sûfîlerden alıntılar yapar. Halebî’nin eleştirilerini yoğunlaştırdığı bir diğer husus, vahdet-i vücûd sistemini kelâmî paradigmadan ayıran varlık anlayışıdır. Vahdet-i vücûd düşüncesi, varlıkta tanrının varlığının haricinde müstakil bir varlık kabul etmez. Halebî, böylesi katı monist tanrı tasavvurunun beraberinde vahdet-i edyân, İlâhu’l-Muʿtekad, şeriatın ilgası ve hâlık-mahlûk aynîliği gibi birçok teolojik soruna yol açacağına dikkat çeker. Ayrıca Halebî, İbnü’l-Arabî ve takipçilerinin kaza ve kader, insan fiilleri ve irade hürriyeti gibi konularda Sünnî İslam’dan ayrıldıklarını ileri sürer. Kader sırrı olarak nitelediği İbnü’l-Arabî’nin “ilmin ilahî bilgiye tâbi olduğu ve ilahî bilginin yaratılmadığı” ilkesini, Allah’ın kudret ve iradesini sınırladığı için sert bir dille eleştirir. Allah’ın kudret ve iradesinin Allah’ın bilgisi ile sınırlanması fikrini eleştiren Halebî, mümkün varlığın mümkün varlık olması sebebiyle hem hidâyeti hem de dalâleti kabul edebileceğini ileri sürer ve teorik tartışmalara girmeden, maʻdûmun bir şey olmadığını ve bu iddianın Ehl-i Sünnet’in fikirleriyle bağdaşmadığını iddia eder. Öte yandan Halebî, İbnü’l-Arabî’yi başta Firavun’un imanı olmak üzere bazı fer’i konularda eleştiriyor ve onu kâfirlikle suçluyor. Ancak, Halebî’nin bu konulardaki itirazları felsefi olmaktan ziyade beyânîdir. Başka bir deyişle, vahdet-i vücûd eleştirileri nass merkezli ve şeriat temelli eleştirilerdir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf , İbrahim Halebî , İbnü’l-Arabî , Vahdet-i Vücûd , Ontoloji

Kaynakça

• Afifi, Ebû Alâ. Fusûsü’l-Hikem Okumaları İçin Anahtar Kavramlar. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yayıncılık, 2011.
• Akti, Selahattin. “Bir Rasyonel Bilgi Eleştirisi Olarak İbn Arabî'nin Fahreddin er-Râzî'ye Mektubu”. Theosophia Dergisi 5 (2022), 103-119.
• Akti, Selahattin. “İbn Arabî’nin Kader Anlayışında Bazı Anahtar Kavramlar”. Teslimiyet. ed. Muhammed Bedirhan. İstanbul: Nefes Yayınevi, 2024.
• Akti, Selahattin. İbn Arabî’de Varlık ve Kötülük Problemi. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2019
• Apaydın, Yasin - Musakhanov, Orkhan. Kelam ile Tasavvuf Arasında Bahaeddinzâde ve Kader Anlayışı. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2021.
• Aslan, Hulusi- Bozkurt, Mustafa. Sistematik Kelâm. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2016.
• Bedirhan, Muhammed. “Vahdet-i Şuhûd Teorisi”. İslam Düşüncesinde Teoriler: Metafizik. haz. Ömer Türker. İstanbul: Ketebe yayınları, 2021.
• Bedirhan, Muhammed. Vahdet-i Vücûdu Savunmak. Litera Yayıncılık, İstanbul 2019.
• Bulğen, Mehmet. “Cevher-Araz Teorisi (Kelâm Geleneği)”. haz. Ömer Türker. İslam Düşüncesinde Teoriler: Metafizik. 2. Cilt. 540-586. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
• Demirli, Ekrem. Fusûsü’l-Hikem Tercüme ve Şerhi. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2006.
• Demirli, Ekrem. Sadreddin Konevî’de Bilgi ve Varlık. İstanbul: İz Yayıncılık, 2011.
• Halebî, İbrahim. Niʻmetü’z-zerîʻa fî nusreti’ş-şerîʻa. Riyad: Dâru’l-Masir, 1998.
• Halebî, İbrahim. Tesfîhu’l-ğabî fî tenzihi İbn Arabî. Kahire: Dâru’l-Mearîc, 2008.
• İbn Arabî. Fusûsü’l-hikem. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2006.
• İbn Arabî. Futûhât-ı Mekkiyye. 3. Cilt. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayınları, 2007.
• İzutsu, Toshihiko. İbn Arabî’nin Fusûs’undaki Anahtar Kavramlar. çev. Ahmet Yüksel Özemre. İstanbul: Kaknüs Yayıncılık, 2005.
• Konuk, Ahmed Avni. Fusûsü’l-Hikem Tercüme ve Şerhi. haz. Mustafa Tahralı- Selçuk Eraydın. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2010.
• Kösen, Cumali - Koçinkağ, Mansur. İlâhî İlmin Mahiyeti ve Maʻlûmla İlişkisi. Bursa: Emin Yayınları, 2022.
• Kösen, Cumali. İbn Arabî’de Özgürlük. Bursa: Emin Yayınları, 2020.
• Musakhanov, Orkhan. “Bahâeddinzâde Muhyiddin Mehmed Efendi’nin Risâle fî mes’eleti hulûdi’l-küffâr Adlı Eseri: İnceleme ve Tahkik”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 2/1 (2019), 81-127.
• Musakhanov, Orkhan. “Kutbüddinzâde İznikî’nin Hulûd-ı Küffâr Meselesinde Gazzâlî Savunusu”. Eskiyeni 44 (2021), 499-524.
• Musakhanov, Orkhan. “Muhammed Hayât es-Sindî’nin (ö. 1163/1750) Fethu’l-vedûd ‘alâ vahdeti’l-vücûd İsimli Vahdet-i Vücûd Reddiyesinin Tahkiki ve Eleştirisi”. AKİD 1/1 (2018), 94-132.
• Musakhanov, Orkhan. “Sofyalı Bâlî Efendî’nin Kazâ ve Kaderin Sırlarıyla İlgili İsmi Meçhul Risâlesi: Yemenli Bir Yahudinin Kader Sorusuna Vahdet-i Vücûd Bakış Açısından Cevap”. Beytulhikme 10/1 (2020), 245-270.
• Nablûsî, Abdulğanî. Gerçek Varlık. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yayıncılık, 2009.
• Taftazânî. Kelâm İlmi ve İslam Akâidi (Şerhu’l-Akâid). haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2020.
• Tahralı, Mustafa. “Fusûsu’l-Hikem’de Tezadlı İfadeler ve Vahdet-i Vücûd”. Fusûsu’l-Hikem Şerhi. mlf. Avni Konuk. 2. Cilt. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2010.
• Taşköprülüzâde, Ahmed Efendi. eş-Şekâiku’n-Nuʻmâniyye (Osmanlı Âlimleri). çev. Muhammet Hekimoğlu. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları, 2019.
• Tilimsânî, Afifüddin. Meʻâni’l-esmâi’l-ilâhiyye. thk. Orkhan Musakhanov. İstanbul: İSAM Yayınları, 2018.
• Tiryaki, Mervenur. “İbn Arabî’ye Göre Firavun’un İmanı ve Alâeddin el-Buharî’nin Konuya Dair Eleştirileri”, Theosophia Dergisi 4 (2022) 61-76.
• Uludağ, Süleyman. “Şathiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/370-371. Ankara: TDV Yayınları, 2010.