From the palace of kisrā to the desert of karbalā: shahrbānū in maqtals between a national-religious identity element and a historical-legendary figure

Yıl 2021, Cilt: 2021 Sayı: 44, 207 - 238, 30.04.2021

Elnura Azizova

https://doi.org/10.28949/bilimname.854461

Öz

Comparative analysis of certain Arabic, Persian and Turkish maqtals shows that the given data about Shahrbānū, who is claimed to be the mother of ʿAlī ibn Ḥusayn Zaynalābidīn, the 4the imām of Imāmiyya in particular and the son continuing the Prophet Muḥammad’s grandson Ḥusayn ibn ʿAlī’s bloodline in general, is crucially different. Regardless of their religious sects, Arabic maqtal writers of the 2nd-7th/8th-13th-centuries such as Abū Miḫnaf, Isfahānī, Ṭabarānī, Ibn Tāwūs, and Ibn Namā al-Ḥillî emphasize the role of descendants of Fāṭima and ʿAlī’s family, especially Zaynab bint ʿAlī, Ummu Kulthūm, Ruqayya, Sukayna etc. as the woman members of Ahl al-Bayt participating at the Karbalā Event. However, these authors do not mention the so-called Shahrbānū or any other name mentioned in the early sources for ʿAlī ibn Ḥusayn Zaynalābidīn’s mother. Despite not being an independent maqtal, Manāqib Āli Abū Tālib by the Iranian scholar Ibn Shahrasūb is one of the first Arabic sources where the author dedicates a significant chapter for the biography of Ḥusayn ibn ʿAlī and gives information about the participation of princess Shahrbānū, the daughter of the Sāsānian king Yazdajird III, at the Karbalā Event as the wife of the 3rd imām. As well as the late Arabic maqtals giving a special place to Shahrbānū among the participants of the Karbalā Event are written by Fāzıl Darbandī and ʿAbbās Qummī, the non-Arab Imāmiyya scholars from the Turkish or Persian cultural environment.

Unlike early Arabic maqtal writers’ silence about ʿAlī ibn Ḥusayn’s non-Arab mother, whose name is not considered important to be mentioned, the Sāsānian princess Shahrbānū appears as an important figure in the Persian maqtals such as Rawḍat al-shuhadā and Jalâʾ al-ʿUyûn. It is worth mentioning that, both Persian maqtals contain conflicting data regarding the main events of Shahrbānū’s life stages. For instance, in his maqtal titled Jalâʾ al-ʿUyûn, Muḥammad Majlisī develops the image of Shahrbānū on the events occurring until her marriage to Ḥusayn ibn ʿAlī, while Kāshifī, the author of Rawḍat al-shuhadā, fictionalizes this image on her postmarital period. Unlike Kāshifī, who does not mention the background of Shahrbānū’s marriage to Husain ibn Ali, Majlisī emphasizes the marriage event based on the narrative attributed to the 5th imām Bāqir, which brings caliph ʿUmar ibn al-Ḫaṭṭāb over against ʿAlī ibn Abū Ṭālib, where the former does not understand the Persian and misbehaves towards the Sasanian princess, while the latter speaks Persian fluently, protects the member of the Sāsānid dynasty, and heralds his son Ḥusayn ibn ʿAlī foretelling that the noble foreign bride – Shahrbānū – will give birth to the next best virtuous man after him. To sum up, Shahrbānū described by Kāshifī is a wretched Sāsānian princess who is identified with the Ahl al-Bayt suffering from te Karbalā Event to Damascus, thus empathized with the audience of Rawḍat al-shuhadā. Whereas, Shahrbānū presented by Majlisī is a noble Sāsānian princess who glamorizes Medīnian maidens with her beauty, entered into holy matrimony with Ḥusayn ibn ʿAlī through the spiritual guidance of the holy family – the Prophet Muḥammad, his daughter Fāṭima and son in law ʿAlī ibn Abū Ṭālib –, and finally, whose life ended up with the mission of giving birth to ʿAlī ibn Ḥusayn Zaynalābidīn, and during all this process her privateness was protected against all kinds of Arab attacks. Despite all these fundamental differences, the image of Shahrbānū in both maqtals is based on imām Zaynalābidīn’s special status as the descendant of God’s two chosen folks – the Banū Hāshim from the Arabs and the Persians from the ʿAd̲j̲am – thus combining the “prophethood and kingship” or being “the son of the two nobles” (ibn al-ḫiyaratayn). In conclusion, the image of Shahrbānū in these Persian maqtals is generally based on the cultural heirship of the Sāsānids and the glorification of the Persian national identity. In particular, she is placed in a position equal to the Prophet Muḥammad’s daughter Fāṭima, because of being “the mother of imāms”.

Anahtar Kelimeler

History of Islam, Karbalâ, Husayn ibn Ali, Maqtal, Shahrbânû

Kisrâ sarayından kerbelâ sahrasına: millî-dinî kimlik unsuru ve tarihî-menkibevî figür arasında maktellerde şehrbânû

Öz

61/680 yılında vukû bulmuş Kerbelâ Olayı’nı tarihî bir vaka olarak ele alan Maktelü’l-Hüseyn’ler, zamanla özel bazı siyasî-dinî sebeplerin yanında genel olarak Müslüman halkların Resûlullâh’a ve onun Ehl-i Beyt’ine olan sevgisiyle, torununun az sayıda taraftarıyla birlikte acımasızca katledilmesinden duydukları acıyı birleştirdikleri duygu yüklü tarihî-edebî eserlere dönüştürülmüşler. Tarihî eserden tarihî-edebî esere geçiş sürecinde maktellere müellifinin görüşlerine paralel olarak, okuyan veya dinleyen kitlenin dinî, siyasî, millî ve kültürel beklentilerine uygun bazı unsurlar da eklenmiştir. İlk örnekleri Arapça yazılan Maktelü’l-Hüseyn’lere okuyucu ve dinleyici kitlenin zevkine uygun olarak eklenen en önemli gayr-i Arap kültür öğesi, Hz. Hüseyin’in eşi, Ali b. Hüseyin Zeynelâbidîn’in annesi olduğu ileri sürülen tarihî-menkibevî figürdür. Diğer isimlerinin yanında özellikle Farsça ve Türkçe maktellerde Şehrbânû olarak geçen bu şahsın Hz. Hüseyin’le evliliğinden vefatına kadarki olaylarla ilgili tarih kaynaklarında çelişkili bilgiler bulunmaktadır. Kaynaklardaki bu çelişkili bilgiler, Şehrbânû imajının ortaya konduğu en önemli tarihî-edebî tür olarak maktellerde de görülmektedir. Bu makalede döküman incelemesi yöntemi kullanılarak Ali b. Hüseyin’in annesiyle ilgili ilk dönem kaynaklarındaki tarihî bilgiler değerlendirilecektir. Ardından içerik analizi tekniğiyle Arapça, Farsça ve Türkçe belli başlı Maktelü’l-Hüseyn’lerdeki Şehrbânû imajı araştırılacaktır. Son olarak makalede karşılaştırmalı analiz yöntemi uygulanarak Şehrbânû örneğinden hareketle müslüman halkların müşterek tarihî-edebî türü olan maktel yazımına millî, dinî, siyasî ve kültürel unsurların etkisi araştırılacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslam tarihi, Kerbelâ, Hz. Hüseyin, Şehrbânû

Kaynakça

• ABBAS KUMMÎ,ibn Muhammed Rıza. Nefesü’l-mehmûn fî musîbeti Seyyidine’l-Hüseyni’l-Mazlûm, Beyrut: Dârü’l-Mehecceti’l-beydâ, 1992.
• ALTUNMERAL, Mehmet vd. “Bir Maktel-i Hüseyn Örneği”. Sûfî Araştırmaları – Sufi Studies 1/1 (2010): 61-105.
• AMIR-MOEZZI, Mohammad Ali. “Shahrbānū, Dame du Pays D’Iran et Mère Des Imams: Entre L’Iran Préislamique Et Le Shiisme Imamite”, Jerusalem Studies in Arabic and Islam 27 (2002): 497-541.
• AZİZOVA, Elnure. Kerbelâ Vak’ası. İstanbul: Marmara Üniversitesi, SBE, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
• BAKÜHANLI, Abbaskulu Ağa. Riyâzü’l-Kudüs. Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Elyazmalar Enstitüsü, D-140. 1a-95a.
• BEYHAKÎ, Ebü’l-Hasan Zâhirüddîn Ali b. Zeyd. Lübâbü’l-ensâb ve’l-elkâb ve’l-a‘kâb. thk. Seyyid Mehdi Recâî. 2 Cilt. Kum: Âyetullâhi’l-‘Uzmâ el-Mar‘aşî, 1990.
• BORRUT, Antoine, “Remembering Karbalā: the construction of an early Islamic site of memory”, Jerusalem Studies in Arabic and Islam, 42 (2015): 249-282.
• BOYCE, Mary. “Bībī Shahrbānū and the Lady of Pārs”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies. London: the University of London, 30/1 (1967): 30-44.
• CÂMİ-İ RÛMÎ (MISRÎ), Sa ‘âdetnâme. Millet, Ali Emiri Trh., 000326, 1a-411a.
• DEĞİRMENCİ, Zühre. Der Beyân-i Sergüzeşt-i İmâm Hüseyin. Çanakkale: Onsekiz Mart Üniversitesi, SBE, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• DÎNEVERÎ, Ebû Hanîfe Ahmed b. Dâvûd. Ahbâru’t-tıvâl. thk. ‘Abdülmünîm Âmir. yy. ty.
• EBÛ MİHNEF, Lût b. Yahyâ. Maktelü’l-Hüseyn ve masra‘u ehli beytihi ve ashâbihi fî Kerbelâ. Kum: Menşûrât-i Rızâ, 1391.
• EREN, Hulusi. Dârendeli Kâtipzâde Bekâyî-Maktel-i Hüseyn: İnceleme-Tenkitli Metin-Sözlük Dizin. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, SBE, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• ERTEKİN, Ertuğrul. “Arapça, Farsça ve Türkçe Maktel-i Hüseyinler”, Âşinâ Dergisi 7/23-24 (2006): 79-107.
• FÂZIL DERBENDÎ, Ağa İbn Abid ibn Ramazan. İksîru’l-‘ibâdât fî esrâri’ş-şehâde. thk. Şeyh Muhammed Cumabâdî. 3 Cilt. Manama: Şirketü’l-Mustafâ li’l-hademâti’s-sakâfiyye, 1994.
• GÜLSÜM, Mehmet Akif. Yahyâ Bin Bahşî’nin Maktel-i Hüseyin adlı mesnevisi (İnceleme ve metin), Kırklareli: Kırklareli Üniversitesi, SBE, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• HACI NÛREDDÎN EFENDİ. Maktel-i Hüseyin. haz. Mehmet Karaarslan. İstanbul: Önsöz Yayıncılık, 2012.
• İbn KUTEYBE, Ebû Muhammed Abdlulah b. Müslim. Fazlu’l-‘Arab ve’t-tenbîh ‘alâ ‘ulûmihâ. thk. Velîd Mahmûd Hâlis. Ebûzabî: el-Mecmaü’s-Sekâfî, 1998.
• İbn KUTEYBE, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. el-Ma‘ârif. thk. Servet ‘Ukkâşe. Kahire: Dârü’l-Ma‘ârif, 1981.
• İbn NEMÂ,Câfer b. Muhammed el-Hillî. Müsîrü’l-ehzân va münîrü sübüli’l-eşcân. Kum: Matba‘atü’l-Emîr, 1406.
• İbn SA’D, Ebû Abdullah Muhammed. Kitâbü’t-Tabakâti’l-Kebîr. thk. Ali Muhammed Ömer. 10 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Hancî, 1421/2001.
• İbn ŞEHRÂŞÛB, Ebû Câfer Reşîdüddin Muhammed b. Ali. Menâkıbu âli Ebî Talib. thk. Yûsuf el-Bekâ’î. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Edvâ, 1412/1991.
• İbn TÂVÛS, Ebü’l-Kâsım Radıyyüddîn Ali b. Mûsâ. el-Lühûf fî katle’t-tüfûf. Beyrut: Müessesetü’l-‘ilmiyyi li’l-matbû‘ât, 1414/1993.
• İSFAHÂNÎ, Ali b. Hüseyin b. Muhammed Ebü’l-Ferec. Mekâtilü’t-Tâlibiyyîn. thk. es-Seyyid Abbas Ahmed Sakr. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1946.
• KÂŞİFÎ, Mevlânâ Kemâlüddîn Hüseyin b. Alî-i Beyhakî. Ravzatü’ş-şühedâ. thk. Hasan Zülfikârî – Ali Tasnimi. Tahran: Mu‘în, 1390.
• KÜLEYNÎ, Ebû Câfer Sıkatü’l-İslâm. el-Usûl mine’l-Kâfî. thk. Ali Ekber el-Gaffârî. Tahran: Dârü’l-Kütübi’l-İslâmiyye, 1363.
• LÂMİÎ ÇELEBÎ, Maktel-i Âl-i Resûl. thk. Ertuğrul Ertekin. İstanbul: Kevser Yayınları, 2012.
• MECLİSÎ, Muhammed Bâkır b. Muhammed Takî. Cilâu’l-‘uyûn. thk. Seyyid Alî İmâmyân), Kum: yy. ty.
• MÜBERRED, Ebü’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd b. Abdilekber. Kitâbü’l-Fâzıl ve’l-mefzûl. thk. Abdülazîz el-Meymenî. Kâhire: Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, 1995.
• NAĞISOYLU, Möhsün, Seçilmiş Əsərləri, 2 Cilt. Bakı: Elm, 2017.
• ÖZÇELİK, Kenan. “Lâmiî Çelebi’nin Kitâb-ı Maktel-i Âl-i Resûl’ü”. Bursalı Lâmiî Çelebi ve Dönemi Sempozyumu 2011: Bursa (ed. Bilal Kemikli – Süleyman Eroğlu) Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi, 2011, 273-279.
• ÖZÇELİK, Kenan. Aşık Çelebi: Ravzatü’ş-şühedâ tercümesi: İnceleme – metin. İstanbul: Doğu Kütüphanesi, 2016.
• ÖZÇELİK, Kenan. Yûsuf-ı Meddâh ve Maktel-i Hüseyn: İnceleme – Metin – Sözlük. Ankara: Ankara Üniversitesi, SBE, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• ÖZİL, Sibel. “Maktel-i Hüseyinler Hakkında Bir Bibliyografya Denemesi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 83 (2017): 31-48.
• SAFFÂR KUMMÎ, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Hasan b. Ferrûh. Besâirü’d-derecât fî fazâili Âl-i Muhammed. thk. Müessesetü’l-İmâmi’l-Mehdî. 2 Cilt. Kum: İ‘timâd, t.y.
• SAVANT, Sarah Bowen. The New Muslims of Post-Conquest Iran: Tradition, Memory, and Conversion, New York: Cambridge University, 2013.
• SAYKALÎ. Ravzatü’ş-şühedâ: İnceleme – metin – dizin (I. bölüm 1-236). thk. Talip Yıldırım. 1 Cilt. İstanbul: Bilgeoğuz Yayınları, 2016.
• STOREY, Charles Ambrose. Persian Literature: a bio-bibliographical survey. 2 Cilt. London: The Royal Asiatic Society, 1970-72.
• ŞEYH MÜFÎD, Ebû Abdullah İbnü’l-Mu’allim Muhammed. el-İrşâd fî ma’rifeti hücecillâhi ‘ale’l-ibad, 2 Cilt. Beyrut: Müessese Âli Beyt ve ihyâu’t-turâs, 1429/2008.
• ŞEYH SADÛK, Ebû Câfer Muhammed b. Ali b. Hüseyin. ‘Uyûnü ahbâri’r-Rızâ, 3 Cilt. yy.ty.
• TABERÂNÎ. Ebü’l-Kâsım Süleyman b. Muhammed. Maktelü’l-Hüseyn. thk. Muhammed Şecâ Dayfullâh. Küveyt: Dârü’l-evrâdi, 1412/1992.
• TABERÎ, Muhammed b. Cerîr. Târîhü’t-Taberî: Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. 11 Cilt. Beyrut: Dârü Süveydân, 1967.
• TÜRKOĞLU, Serkan. “Türk Edebiyatında Maktel-i Hüseyinler ve Bekâî’nin Kitâb-ı Kerbelâ Mesnevisi”, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 58, Erzurum 2017, 107-128.
• YA’KUBÎ, İbn Vazıh Ahmed b. İshâk b. Cafer., Târîhu’l-Ya‘kubî, 3 Cilt. Necef: Mektebetü’l-Haydariyye, 1384/1964.
• YÜKSEL, Yahya. Nevruz Bin İsa’nın Manzume-i Kıssa-i Kerbelası: Varak 70a-139b. Ordu: Ordu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.