Peripheral Culture and Economic Mentality of Akhism Experience Between 13th-15th Centuries

Yıl 2021, Sayı: 46, 249 - 272, 31.12.2021

Osman Cengiz

https://doi.org/10.28949/bilimname.1023949

Öz

Although it is the subject of many academic studies whether the Akhism is the continuation of the futuwwa tradition, the futuwwatnames followed by the ahis or ahi sheikhs provide us with some information about their identity. In this study, it will be tried to examine based upon identity the advanture of Akhism from the 13th to the 15th centuries. While the peripheral settled culture emphasizes the settled beliefs and lifestyles of nomadic or semi-nomadic societies that are closed to change, the central variable culture expresses the rapid change and cultural diversity in the city centers. As it is known, cities have been the center of all kinds of changes, inventions and differences throughout history. On the other hand, communities that are isolated or closed to change have preserved their elements of existence for a long time. Akhism mostly belongs to peripheral culture between the 13th and 15th centuries. It has a semi-nomadic culture. However, this process, which started in the 13th century, belonged to the central variable culture in time after the state, which was centralized with Sultan Fatih during the Ottoman period. As an economic mentality, the Akhism has a stagnant, non-changeable, virtuous understanding. Especially as recorded by Ibn Battuta, the fact that the ahis could not have full ownership of their daily earnings and handed over their earnings to the ahi sheikh should be related to the mystical, esoteric and strong hierarchical structure of the organization. In this respect, although it is true that the ahi-order met the standard it needed in its own time, apart from Islamic morality, which has universal principles, its exemplary for today can only be possible by revising it according to contemporary economic conditions.

Anahtar Kelimeler

Akhism, peripheral culture, centeral cıulture, economic mentality

13-15. Yüzyıl Ahîlik Tecrübesinde Periferik Kültür ve İktisadi Zihniyet

Öz

Ahiliğin, fütüvvet geleneğin devamı olup olmadığı pek çok akademik çalışmanın konusu olsa da ahilerin veya ahi şeyhlerinin takip ettikleri fütüvvetnameler bize onların kimliği hakkında bazı bilgiler sunmaktadır. Bu çalışmada 13. Yüzyıldan 15. yüzyıla kadar ahiliğin geçirdiği serencam kimlik üzerinden incelenmeye çalışılacaktır. Periferik yerleşik kültür, göçebe veya yarı göçebe toplumların değişime kapalı, yerleşik inanç ve yaşam tarzlarını vurgularken merkezî değişken kültür ise şehir merkezlerindeki hızlı değişim ve kültür çeşitliliğini ifade etmektedir. Bilindiği gibi tarih boyunca her türlü değişim, icat ve farklılıkların merkezi, şehirler olmuştur. Buna karşın yalıtılmış veya değişime kapalı topluluklar kendi varlık unsurlarını uzun süre muhafaza etmişlerdir. Ahilik 13-15.yy arasında çoğunlukla periferik kültüre mensup bir yapı arz eder. Zira yarı göçebe kültürü barındırmaktadır. Ancak 13. Yüzyılda başlayan bu süreç Osmanlılar devrinde Sultan Fatih’le birlikte merkezileştirilen devlet sonrası zamanla merkezî değişken kültüre ait olmuştur. İktisadi zihniyet olarak ise ahilik, durağan, değişime kapalı, hüdaperver değil pirperver bir anlayışa sahiptir. Özellikle İbn Battuta’nın kaydettiği şekliyle ahilerin günlük kazançları üzerinde tam mülkiyet sahibi olamamaları ve kazançlarını ahi şeyhine teslim etmeleri, örgütlenmenin tasavvufi, batınî ve güçlü hiyerarşik yapısı ile alakalı olmalıdır. Bu bakımdan ahiliğin kendi zamanında ihtiyaç duyduğu standardı karşıladığı doğru olsa da evrensel ilkelere sahip bulunan İslam ahlakı dışında günümüz için örnekliği ancak çağdaş ekonomik şartlara göre revize edilmesiyle mümkün olabilecektir.

Anahtar Kelimeler

Ahilik,, periferik kültür, merkezi kültür, iktisadi zihniyet

Kaynakça

• ABDURRAHMAN Cami. Evliya Menkıbeleri. İstanbul: Pinhan, Haz. Süleyman Uludağ-Mustafa Kara., 2011.
• ARICI, Ezgi Tekin - Güray, Cenk. “Anadolu’da Abdallık Geleneğinin Ortaya Çıkmasında Etkili Olan Tasavvufi ve Dini Yapılanmalar ile Abdalların Müzikle İlişkisinde Bu Yapının Etkisi”. 9. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri. Ankara: TC. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2018.
• AŞIK Paşa. Garibname. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Haz. Kemal Yavuz., 2000.
• AŞIKPAŞAZÂDE. Osmanoğullarının Tarihi: Tevârih-i Âl-i Osman. İstanbul: Gökkubbe Yayınları, Haz. Kemal Yavuz-M. A. Yekta saraç., 2014.
• BARKAN, Ömer Lütfi. Kolonizatör Türk Dervişleri. Hamle Yayıncılık, ts.
• BİLGİN, Azmi. “Gülşehri”. Ahilik Ansiklopedisi. I/434. Ankara: Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, Ed. Yusuf Küçükdağ., ts.
• CENGİZ, Osman. “Osmanlı Şehrinde Ahiliğin Zihniyet Kodları ve Örgütlenme Modeli”. IV. Uluslararası Ahilik Sempozyumu. 215-231, 2019.
• ÇELİK, Aysun. “Alemin ve Adem’in Dört Ana Unsuru: Garib-name’de Anâsır-ı Erbaa”. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 2/1 (2019), 312-339.
• ÇOBANOĞLU, Ahmet Vefa. “Dua Kubbesi”. Ahilik Ansiklopedisi. I/358-359. Ankara: Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, Ed. Yusuf Küçükdağ., 2014.
• GÖLPINARLI. “Burgazi ve Fütüvvetname’si”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 15/1-4 (1953), 76-153.
• GÖLPINARLI, Abdülbaki. İslam ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilatı. İstanbul: İstanbul Ticaret Odası, 2011.
• İbn Battûta. Rıhletu İbn Battuta: Tuhfetü’n-nüzzâr fî garâibi’l-emsâr ve acâibi’l-esfâr. Beyrut: Daru İhyâi Ulûm, 1987.
• İbn Fazlan. Seyahatname. İstanbul: Bedir Yayınevi, Çev. Ramazan Şeşen., 1995.
• İbn Haldun. Mukaddime. Dergah Yayınları, Çev. Süleyman Uludağ., 1982.
• İNBAŞI, Mehmet. “Ahi Bedreddin Mahmud”. Ahilik Ansiklopedisi. Ankara: Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, Ed. Yusuf Küçükdağ., 2014.
• İZNİKLİ Eşref bin Ahmed. Fütüvvetname-İyilik Kitabı. İstanbul: Gelenek, Haz. Mustafa Güneş., 2016.
• KÖPRÜLÜ, M. Fuad. Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu. Ankara: Akçağ Yayınları, 2013.
• KÜÇÜKDAĞ, Yusuf. “Ahi İlyas Değirmeni”. Ahilik Ansişklopedisi. I/115. Ankara: Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, Ed. Yusuf Küçükdağ., 2014.
• KÜÇÜKDAĞ, Yusuf. “Ahi Mustafa Hangahı”. Ahilik Ansiklopedisi. I/145. Ankara: Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, 2014.
• KÜÇÜKDAĞ, Yusuf. “İbn Kalemşah”. Ahilik Ansiklopedisi. I/18-19. Ankara: Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, 2014.
• MEHMED Neşri. Aşiretten İmparatorluğa Osmanlı Tarihi (1288-1485). İstanbul: Timaş Yayınları, Sad. Necdet Öztürk., 2011.
• MEMDUHOĞLU, Adnan. “İbrahim Hakkı Erzurumi’nin Manzûm İlmihâli”. Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (2015), 11-52.
• MOGHADDAM, Alireza. 13.-15. Yüzyıllarda Anadolu’da Ahilik: Kurumsallaşma, Toplumsal Yapı ve İdeoloji. Ankara: Doktora Tezi, 2017.
• OCAK, Ahmet Yaşar. “Ahilik ve Şeyh Edebalı: Osmanlı Devletinin Kuruluş Tarihi Açısından Bir Sorgulama”. İslami Araştırmalar Dergisi 12/3-4 (1999), 225-229.
• OCAK, Ahmet Yaşar. “Fütüvvetname”. Ahilik Ansiklopedisi. I/414-415. Ankara: Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, 2014.
• OCAK, Ahmet Yaşar. Türk Sufiliğine Bakışlar. İstanbul: İletişim Yayınları, 1996.
• OVACIK, Zübeyr. “Âşık Paşa’nın Garibnâme’sinde Siyaset Düşüncesi”. Kutadgu Bilig-Felsefe Bilim Araştırmaları 29 (Mart 2016), 279-308.
• ÖZÇAMCA, Salih. “Türklerin Göçebeliği hakkında Birkaç Not”. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 7/7 (2007), 177-184.
• ÖZKUL, Metin - Öter, Adem. “Yörük Kültüründe Meydana Gelen Değişmeler”. 9. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri. Ankara: TC. Türkiye Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2018.
• RAZAVÎ. Fütüvvetnâme-i Kebîr. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, Haz. Sadullah Gülten-Hacı Yılmaz., 2014.
• SARIKAYA, M. Saffet. “Anadolu Aleviliğinin Oluşumu”. Ekev Akademi Dergisi 1/1 (1997), 81-96.
• SARIKAYA, M. Saffet. “Türk Dini Tarihinde Fütüvvetnamelerin Yeri ve Önemi”. IV. Uluslararası Ahilik Sempozyumu Bildirileri. II/403-419. Kırşehir: Neyir Matbaacılık, 2019.
• ŞAHİN, İlhan. “Kerâmât-ı Ahi Evran”. Ahilik Ansiklopedisi. I/61. Ankara: Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, 2014.
• ŞEKERCİ, Mehmet. Türk-İslam Medeniyetinde Ahilik ve Fütüvvetnamelerin Yeri: Seyyid Hüseyin el-Gaybî’nin Muhtasar Fütüvvetnamesi. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2011.
• TAŞKÖPRÎZÂDE. eş-Şekâiku’n-nu’mâniyye fî ulemâi’d-devleti’l-Osmâniyye. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-arabî, 1975.
• TURAN, Namık Sinan. “Selçuklu ve Osmanlı Anadolu’sunda Ahiliğin Sosyo-Ekonomik Gelişim Süreci”. Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi 52 (2010), 151-187.
• YAVUZ, Kemal. “Âşık Paşa’da Ticaret Fikri”. İlmi Araştırmalar 16 (2003), 117-124.