Kelâmda Makāsıd Düşüncesine Temel Oluşturması Bakımından İlahi Sıfatlar

Yıl 2024, Sayı: 52, 273 - 305, 31.10.2024

Sibel Kaya

https://doi.org/10.28949/bilimname.1410853

Öz

Dinî hükümlerin temel gaye ve amaçlarını ifade eden makâsıd, İslâmî ilimlerin kendine özgü bağlamları içinde ciddi tartışma alanları ortaya çıkaran önemli kavramlardan biridir. Kelâmda makâsıd kavramıyla, ilahî fiillerin ancak bir gaye ve maksatla, faydalı ve hikmetli olana yönelik olarak gerçekleşeceği düşüncesi ifade edilmektedir. Bu doğrultuda Muʻtezile ve Mâtürîdîler makâsıd düşüncesine yer veren kelâm ekolleridir. Onların bu husustaki görüşlerinin şekillenmesinde ilahî sıfatlara yükledikleri anlamlar ve bu sıfatları tasavvur ediş biçimlerinin önemli bir etkisi görülmektedir. Nitekim tarihsel süreçte ilk tartışma konularından biri olan ilahî sıfatlar meselesi giderek derinlik kazanmış ve birbirinden farklı Allah tasavvurlarının gelişmesine neden olmuştur. Bu bakımdan çalışmamızda, Muʻtezilî ve Mâtürîdî kelâmcıların temel eserleri dikkate alınarak onların makâsıdî düşünceyi ortaya çıkaran ilahî sıfat anlayışlarını tespit etmek amaçlanmıştır. Onların özellikle ilim, hikmet ve adalet sıfatlarına yükledikleri anlamlar Allah’ın yaratması, teklifte bulunması ve bunlarla bağlantılı hususlarda makâsıd düşüncesine yer vermelerine neden olmuştur. Örneğin Muʻtezile’ye göre Allah, zâtı gereği âlimdir. Âlim olması, O’ndan ayrı düşünülemez. Bu hakikat Allah’ın ezelî olarak her şeyin bilgisine sahip olduğu anlamına gelir. Adaletin iyi, zulmün kötü olduğu bilgisi bu kapsamda ezelî bir bilgidir ve dinî hükümlerin içeriğiyle örtüşür. Ezelî ilimde sabit olduğu düşünülen diğer hakikatler ve nitelikler de ilahî maksadın mahiyeti üzerinde belirleyicidir. Mâtürîdîler ise, hikmet merkezli bir itikâdî doktrin geliştirmişlerdir. Onlara göre hikmet, Allah’ın zâtî bir niteliğidir. Hikmetin yokluğu, bilgisizlik demektir. Allah ise bundan münezzehtir. Her iki ekolün de ilahî bilgiye dair bu güçlü vurgusunun ve diğer ilahî sıfatları buradan hareketle izah etmelerinin makâsıd düşüncesini geliştirmelerinde önemli bir etkide bulunduğu görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Makâsıd, Mu‘tezile, Mâtürîdîyye, İlahî Sıfatlar

Divine Attributes as a Basis for the Idea of Maqāsid in Kalām

Öz

Maqāṣıd, which expresses the basic aims and objectives of religious judgements, is one of the important concepts that reveal serious areas of debate within the specific contexts of Islamic sciences. In theology, the concept of maqāṣıd refers to the idea that divine actions can only be realised with a purpose and aim, towards what is beneficial and wise. Muʿtazila and Māturīdī schools are the theological schools that include the idea of maqāṣid. The meaning they attached to the divine attributes and the way they conceived of these attributes had a significant impact on shaping their views on this issue. As a matter of fact, the issue of divine attributes, which was one of the first topics of debate in the historical process, gradually gained depth and led to the development of different conceptions of God. In this respect, our study aims to identify the conceptions of divine attributes that reveal the maqāṣidī thought by taking into account the main works of Muʿtazilī and Māturīdī theologians. The meanings they attributed to the attributes of knowledge, wisdom, and justice led them to include the idea of maqāṣıd in the creation of Allah, His proposals, and related matters. For example, according to the Muʿtazilites, God is a scholar by His essence. This quality cannot be separated from Him. This truth means that God has eternal knowledge of everything. In this context, the knowledge that justice is good and oppression is bad is an eternal knowledge and coincides with the content of religious judgements. Other truths and qualities thought to be fixed in eternal knowledge are also decisive on the nature of the divine purpose. The Māturīdīs developed a doctrine of theology centred on wisdom. According to them, wisdom is an essential attribute of God. The absence of wisdom means ignorance. Allah is exempt from this. This strong emphasis of both schools on divine knowledge and their explanation of other divine attributes based on it had a significant impact on their development of the idea of maqāṣid.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Maqāṣıd, Mu, Māturīdīyye, Divine Attributes

Kaynakça

• ABDULHALÎM, Târık, Ve Muhammed Abduh. El-Mu’tezile: Beyne’l-Kadîm Ve’l-Hadîs. 2. Bs, 1987.
• ABRAHOMOV, Binyamin. “Kadı Abdulcebbar’ın İlahi Yardım Kuramı/Lütuf”. İçinde Din Felsefesi Açısından Mutezile Gelen-Ek-İ, Çeviren Abdulnasır Süt Ve Halil Kayıkçı, 2:360-72. İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.
• AKICI, Dündar. “Kādî Abdülcebbar’da Aslah Teorisi”. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2018.
• ALPER, Hülya. İmam Matüridi Ve Matüridiyye Geleneği. M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2019.
• ALPER, Hülya. “İmam Mâtürîdî Ve Sonrasında Teklifle İlişkisi Bakımından Hüsün Ve Kubuh Meselesi”. İçinde İmam Mâtürîdî Ve Mâtürîdiyye Geleneği: Tarih, Yöntem, Doktrin Prof. Dr. Bekir Topaloğlu Anısına, 339-64. İstanbul: İfav Yayınları, 2018.
• ALPYAĞIL, Recep. Din Felsefesi Açısından Mutezile Gelen Ek-İ Klasik Ve Çağdaş Metinler Seçkisi 1. 2. Bs. İz Yayıncılık, 2018.
• ALSTON, William P. “Divine And Human Action”. İçinde Divine And Human Action, Editör Thomas V. Morris, 257-80. London: Cornell University Press, 1988.
• APAYDIN, H. Yunus. “Ta’lîl”. İçinde T.D.V. İslam Ansiklopedisi, 39:511-14. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• ARPAGUŞ, Hatice K. “Bağdat Mu’tezile Ekolü: Kâ’bî Örneği” (İslam Medeniyetinde Bağdat (Medinetü's-Selâm) Uluslararası Sempozyum: İstanbul, 2008), 157-85. İstanbul, 2008.
• ARSLAN, Hulusi. “Yaratma Ve Gâyelilik Bağlamında Mu’tezile’nin Fayda Teorisi”. Kelam Araştırmaları Dergisi 14/2 (2016) 343-360.
• ARSLAN, Hulusi. “Mu’tezile’de Dinin Gayesel Yorumu”. İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/2 (2017) 23-39.
• AYDIN, Mehmet S. Kant’ta Ve Çağdaş İngiliz Felsefesinde Tanrı Ahlak İlişkisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
• AYTEPE, Mahsum. İlahi Yardım Ve Özgürlük Diyalektiği: Mu’tezile’nin Lütuf Teorisi. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• BAĞDÂDÎ, Abdulkahir. Ehl-İ Sünnet Akâidi. Çeviren Ömer Aydın. İstanbul: İşaret Yayınları, 2016.
• BOYNUKALIN, Ertuğrul. “Makāsıdü’ş-Şeriâ”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 27:423-27. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• BOZKURT, Ömer. “Gazâîi Ve İbn Rüşd’de İmkân, İmkânsızlık Ve Zorunluluk”. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2009.
• CANSIZ, Hasan. “İlahi Fiillerde Hikmet”. Yüksek Lisans Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, 2014.
• CÜRCÂNÎ, Ebü’l-Hasen Alî B. Muhammed B. Alî Es-Seyyid Eş-Şerîf. Et-Ta‘Rîfât. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1996.
• CÜRCÂNÎ, Ebü’l-Hasen Alî B. Muhammed B. Alî Es-Seyyid Eş-Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf. Çeviren Ömer Türker. C. 3. 3 C. İstanbul: Türkiye Yazma Eseler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• CÜŞEMÎ, Ebu Said Muhassin B. Muhammed El-Hâkim. Tahkîmü’l-‘Ukūl Fî Tashîhi’l-Usûl. 3. Baskı. San’a: Dar’ül-Kütübi’l-Vataniyye, 2002.
• CÜŞEMÎ, Ebu Said Muhassin B. Muhammed El-Hâkim. Uyûnü’l-Mesâ’il Fi’l-Usûl. Kahire: Daru’l-İhsan, 2018.
• CÜVEYNÎ, İmâmü’l-Haremeyn. İnanç Esasları Klavuzu: Kitâbü’l-İrşâd. Çeviren Adnan Bülent Baloğlu, Sabri Yılmaz, Mehmet İlhan, Ve Faruk Sancar. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• ÇAĞLAYAN, Harun. “Hüsün Ve Kubuh Terimleri Bağlamında Kelâm İlminde Maslahata Bir Bakış”. İçinde İslâmî İlimlerde Maslahatlar. Ed. Ayten Erol. 67-104. Ankara: Gece Kitaplığı, 2017.
• ÇINAR, Bayram. İslam Kültür Geleneğinde İlahi Sıfatlar Kuramı, Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi 6/1 (2017) 416-447.
• ÇİFTİ, Muhammed. "Fahreddin Er-Râzî’ye Göre, Tanrı’da Vücud Ve Mahiyetin Aynılığı Ve Ayrılığı Meselesi". Bilimname 1/24 (2022) 451-485.
• El-EŞ’ARÎ, Ebü’l-Hasan Ali B. İsmail B. Ebi Beşr İshak B. Salim. El-İbane An Usuli’d-Diyane. Kahire: Dar’ul-Kitab, 1973.
• El-KÂ’BÎ, Abdullāh B. Ahmed B. Mahmûd El-Belhî. Kitâbu’l-Makâlât Ve Meahû Uyûnu’l-Mesâil Ve’l-Cevâbât. İstanbul-Amman: Kuramer Ve Darü’l-Feth, 2018.
• El-MU’TIK, Avvad B. Abdullah. El-Mu’tezile Ve Usulühümi’l-Hamse Ve Mevkıfu Ehli’s-Sünne Minha. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2001.
• GARDET, Louis, Ve Georges ANAWATİ. İslâm Teolojisine Giriş: Karşılaştırmalı Teoloji Denemesi. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2015.
• GAZZÂLÎ, Ebû Hâmid Muhammed B. Muhammed. Mi’yâru’l-İlm: İlmin Ölçütü. Çeviren Ali Durusoy Ve Hasan Hacak. İstanbul: Türkiye Yazma Eseler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• GAZZÂLÎ, Ebû Hâmid Muhammed B. Muhammed. İtikadda Orta Yol. Çeviren Osman Demir. 4. Bs. Klasik Yayınları, 2018.
• GAZZÂLÎ, Ebû Hâmid Muhammed B. Muhammed. İtikad’da Orta Yol. Çeviren Kemal Işık. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1971.
• GELENBEVÎ, Ebu’l-Feth İsmail B. Mustafa. Hâşiye Alâ Şerhi’d-Devvânî Alâ Akâ’idi’l-Adûdiyye. İstanbul, 1272.
• HAYYÂT, Ebü’l-Hüseyn Abdürrahîm B. Muhammed B. Osmân. El-İntisâr: Mu’tezile Müdafası. Çeviren Yüksel Macit. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• HOURANİ, George F. Islamic Rationalism. New York: Oxford University Press, 1971.
• İBN ÂŞÛR Muhammed Et-Tâhir B. Muhammed B. Muhammed Et-Tâhir Et-Tûnisî. İslâm Hukuk Felsefesi Gaye Problemi: Mekâsıdu’ş-Şerîati’l-İslâmiyye. Çeviren Vecdi Akyüz-Mehmet Erdoğan. İstanbul: Rağbet Yayınları, 1999.
• İBN HAZM, Ebû Muhammed Alî B. Ahmed B. Saîd B. Hazm El-Endelüsî. El-Fasl : Dinler Ve Mezhepler Tarihi. Çeviren Halil İbrahim Bulut. C. 2. 3 C. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• İBN HÜMÂM, Kemaleddin Muhammed B. Abdilvâhid Es-Sivâsî. Kitabu’l-Müsayere. Çeviren Harun Işık. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2017.
• İBN MANZÛR, Ebü’l-Fazl Muhammed B. Mükerrem. Lisanü’l-Arab. C. 9. 15 C. Beyrut: Dârü’l-İhyai’t-Türasi’l-Arabi, 1997.
• İBN METTEVEYH, Ebû Muhammed Hasen B. Ahmed B. Metteveyh Bahrânî. El-Mecmû’ Fi’l-Muhît Bi’t-Teklîf. C. 1. 2 C. Beyrut: Matbaatü’l-Kasûlikiyye, 1965.
• İBNÜ’L-MELÂHİMÎ, Rükneddin Harizmi. Kitabü’l-Fâ’ik Fî Usûli’d-Dîn. Tahran: Müessese-İ Pejûheş-İ Hikmet Ve Felsefe-İ İran, 1386.
• İBRAHİM Medkur. Mu’cemü’l- Vecîz. Mısır: Talim Ve Terbiye Bakanlığı Yayınları, 1994.
• İSFAHANİ, Ebü’l-Kâsım Hüseyin B. Muhammed B. Mufaddal Ragıb. Müfredât El-Fâzu’l-Kur’ân. 3. Bs. Beyrut: Dar’ul-Kalem, 2002.
• KĀDÎ ABDÜLCEBBÂR, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr B. Ahmed El-Hemedânî. El-Münye Ve’l-Emel. İskenderiye: Dârü’l-Ma’rifeti’l-Câmiiyye, 1985.
• KĀDÎ ABDÜLCEBBÂR, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr B. Ahmed El-Hemedânî. Dinin Temel İlkeleri (El-Muhtasar Fi Usûli’d-Dîn). Çeviren Hulusi Arslan. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• KĀDÎ ABDÜLCEBBÂR, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr B. Ahmed El-Hemedânî. El-Muğnî Fî Ebvâbi’t-Tevhîd Ve’l-‘Adl. 16 C. Kahire: El-Müessesetü’l-Mısrıyyeti’l-Âmme, 1965.
• KĀDÎ ABDÜLCEBBÂR, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr B. Ahmed El-Hemedânî. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse; Mu’tezile’nin Beş İlkesi. Çeviren İlyas Çelebi. C. 1. 2 C. İstanbul: Türkiye Yazma Eseler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• KĀDÎ ABDÜLCEBBÂR, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr B. Ahmed El-Hemedânî. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse; Mu’tezile’nin Beş İlkesi. Çeviren İlyas Çelebi. C. 2. 2 C. İstanbul: Türkiye Yazma Eseler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• KĀDÎ ABDÜLCEBBÂR, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr B. Ahmed El-Hemedânî. “Teklife Dair”. İçinde Din Felsefesi Açısından Mutezile Gelen-Ek-İ, Çeviren Aydın Özdemir, 163-80. İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.
• KAHRAMAN, Hüseyin. “Ma‘Dûmun Şeyiyyeti Teorisine Cüveynî’nin Getirdiği Eleştiriler Ve Bunların Eş‘Arî Kelâmı Açısından Değerlendirilmesi”. Kelam Araştırmaları Dergisi 14, Sy 2 (2016): 443-59.
• KAYA, Sibel. İlahi Fiillerde Zorunluluk: Vücûb Alellâh. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2021.
• KAZANÇ, Fethi Kerim. Kâdî Abdülcebbâr’da Nedensellik Kuramı. Ankara: Araştırma Yayınları, 2014.
• KESKİN, Halife. “İslâm Kelamında İlâhî Sıfatlar Ve Yaratma”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/ 1 (2001): 69-91.
• KOLOĞLU, Orhan Şener. Cübbâîler’in Kelâm Sistemi. İstanbul: İsam Yayınları, 2011.
• MARAZ, Hüseyin. Mu’tezile’de Mükâfat Ve Cezayı Temellendirme Yöntemi. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• MÂTÜRÎDÎ, Ebû Mansûr Muhammed B. Muhammed B. Mahmûd. Kitâbü’t-Tevhîd Tercümesi. Çeviren Bekir Topaloğlu. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• MUTAHHARÎ, Murtaza. Adl-İ İlahi. Çeviren Hüseyin Hatemi. İstanbul: İşaret Yayınları, 1988.
• NECRÂNÎ, Takiyyüddin. El-Kâmil Fi’l-İstiksâ Fî Mâ Beleğanâ Min Kelâmi’l-Kudemâ. Kahire, 1999.
• NESEFÎ, Eb’ül-Berekât. İslam İnancının Ana Umdeleri. Çeviren Temel Yeşilyurt. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• NESEFÎ, Ebü’l-Muîn. Tevhidin Esasları. Çeviren Hülya Alper. İstanbul: İz Yayıncılık, 2021.
• NESEFÎ, Ebü’l-Muîn. Bahrü’l-Kelam: Mâtüridi Akidi. Çeviren Ramazan Biçer. İstanbul: Gelenek Yayınevi, 2010.
• NEŞŞÂR, Ali Sami. İslâm’da Felsefi Düşüncenin Doğuşu. Çeviren Osman Tunç. C. 1. 2 C. İstanbul: İnsan Yayınları, 1999.
• NİSABÛRÎ, Ebû Reşîd Saîd B. Muhammed B. Hasen B. Hâtim. Fi’t-Tevhid. Mısır: Vizaretü’s-Sekâfe, 1965.
• ORMSBY, Eric Lee. İslam Düşüncesinde “İlahi Adalet” (Teodise) Sorunu: Gazzali’nin “Mümkün Dünyaların En İyisi” İfadesi Üzerine Bir Tartışma. Çeviren Metin Özdemir. Ankara: Kitâbiyât Yayınları, 2001.
• ÖZDEMİR, Metin. İslam Düşüncesinde Kötülük Problemi. İstanbul: Furkan Yayınları, 2001.
• ÖZGEN, Büşra. “Ebü’l-Muîn En-Nesefî’de İlâhî İlim”. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2019.
• ÖZVARLI, M. Sait. “Hikmet”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 17:518-19. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998.
• PEKCAN, Ali. “Hanefi Ekolünde Makāsıd Düşüncesi” İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, 9 (2007) 313-336.
• PLANTİNGA, Alvin. Tanrı’nın Bir Tabiatı Var Mı? Çeviren Mehmet Sait Reçber. Ankara: Elis Yayınları, 2014.
• PLANTİNGA, Alvin. The Nature Of Necessity. Oxford: The Clarendon Press, 1992.
• RÂZÎ, Ebu Abdullah Fahreddin Muhammed B. Fahreddin. El-Muhassal: Kelama Giriş. Çeviren Hüseyin Atay. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1978.
• SÂBÛNÎ, Nureddin. Mâtürîdiyye Akaidi. Çeviren Bekir Topaloğlu. 8. Bs. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2005.
• ŞÂTIBÎ, İbrahim B. Musa. İslami İlimler Metedolojisi: El-Muvâfakât. Çeviren Mehmed Erdoğan. İstanbul: İz Yayıncılık, 1990.
• ŞAVLI, Mehmet Reşat. “İslâm Düşüncesinde Hikmet Anlayışı”. Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2014.
• ŞEHRİSTANİ, Ebü’l-Feth Taceddin Muhammed B Abdülkerim. Nihayetü’l-İkdam Fî İlmi’l-Kelâm. Thk. Alfred Guillaume. London, 1934.
• ŞEKEROĞLU, Sami. Mâtürîdî’de Ahlak: Felsefi Bir Betimleme. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2010.
• ŞEYHZADE, Abdurrahîm B. Ali Amasyalı. Nazmu’l-Ferâid. Mısır: Matbaatü’l-Edebiyye, 1317.
• TEHÂNEVÎ, Muhammed A‘Lâ B. Alî B. Muhammed Hâmid El-Fârûkī. Mevsû‘Âtü Keşşâfu Istılâhâti’l-Fünûn Ve’l-‘Ulûm. C. 1. 1 C. ; Beyrut: Mektebetü Lübnân, 1996.
• TÜRKER, Ömer. Varlık Nedir? İstanbul: Ketebe Yayınları, 2019.
• ÜNVERDİ, Veysi. “Kâdî Abdulcebbâr’da İrâde”. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2012.
• YARAN, Rahmi. “Cüveyni Öncesi Makāsıd/Maslahat Söylemi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28 (2005/1): 93-123.
• YAVUZ, Yusuf Şevki. “İlim”. İçinde T.D.V. İslam Ansiklopedisi, 22:108-9. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• YEPREM, M. Saim. İrade Hürriyeti Ve İmâm Mâtürîdî. İstanbul: Yüksel Matbaası, 1980.
• YEŞİLYURT, Temel. Nesefî Kelamı. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2021.
• YILMAZ, Ömer. "Makāsıd Düşüncesinin İlk Ortaya Çıkışı Ve İlk Kaynakları" Doktora Tezi, İstanbul, Marmara Üniversitesi, 2010.
• ZEMAHŞERÎ, Ebü’l-Kāsım Mahmûd B. Ömer B. Muhammed El-Hârizmî. El-Minhâc Fî Usûli’d-Dîn. Çeviren Sabine Schmidtke. Stuttgart: Kommissionsverlag Franz Steiner, 1997.
• ZÜHDÎ CÂRULLAH. Mu’tezile. Beyrut: El-Ehliye Li'n-Neşr Ve't-Tevzî', 1974.