İslam Hukukunda Kolaylık İlkesi Bağlamında Umûmu'l-Belvâ İstihsan İlişkisi

Yıl 2016, Cilt: 10 Sayı: 10, 77 - 110, 30.12.2016

Ercan Eser

Öz

İslam hukukunda bazı
durumlarda ihtiyaçlara göre kolaylaştırıcı hükümlere başvurulur. Şer’i hükümler
ihtiyaçlara göre takdir edilmiştir. Hatta ihtiyaçlar bazen zaruret mesabesine
indirgenir. İslam hukukçuları kesin haram olmayan konularda kolaylaştırıcı
hükümlere başvururken haram ve günah olan konularda kolaylık ilkesine müracaat
etmemişlerdir. İslam hukukunda muamelelerle ilgili konularda kolaylıklar genel
olarak umûmu’l-belvâya dayandırılmıştır. Ancak hangi konuların umûmu’l-belvâ
kapsamında değerlendirileceği tartışma konusu olmuştur. Zor ve meşakkatli
durumlardan dolayı normal zamanlarda meşru olmayan fiiller umûmu’l-belvâ sebebiyle
meşru kılınmıştır. Umûmu’l-belvâ zaruret ve ihtiyaçtan dolayı asıl
hükümden kıyasa aykırı olarak istisna edilmekte bu yönüyle istihsan ile
benzerlik arz etmektedir. İslam hukukçuları istihsanı Kur’ân, sünnet, örf,
maslahat delillerine dayandırmışlardır. Makalemizde umûmu’l-belvâ
istihsan ilişkisini bu anlamda ortaya koymaya çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

Umûmu'l-Belvâ, İstihsan, Zaruret, İhtiyaç, Meşakkat, Zorluk (Harac

Kaynakça

• Abderî, Muhammed b. Yûsuf b. Ebî’l-Kâsım, et-Tâc ve’l-İklîl, Dâru’l-fikr, Beyrut 1398.
• Abdurrezzâk, Ebû Bekr b. Hemmâm es-San’ânî, el-Musannaf, el-Mektebu’l-islâmî, Beyrut 1403.
• Âmidî, Seyfeddîn Ali b. Muhammed, el-İhkâm fî Usûli’l-Ahkâm, Dâru’l-kutubi’l-arabî, Beyrut 1404.
• Asimî, Abdurrahmân b. Muhammed b. Kâsım, Hâşiyetu’r-Ravdi’l-Murabba’ Şerhu Zâdi’l-Mustakni’, my., by., bty., 1397.
• Aynî, Ebû Muhammed Mahmûd b. Ahmed, el-Binâye fî Şerhi’l-Hidâye, Dâru’l-fikr, Beyrut 1990
• Bâbertî, Muhammed b. Muhammed Ekmeluddîn, el-İnâye Şerhu’l-Hidâye (Şerhu Fethi’l-Kadîr’le birlikte) Dâru’l-fikr, Beyrut ty.
• Bağâ, Mustafa Dîb, el-Edilletu’l-Muhtelif fîhâ fî’l-Fıkhı’l-İslâmî, Dâru’l-İmâm Buhârî, Daşk-Halbûnî.
• Bağdâdî, Muhammed b. Ğânim b. Muhammed, Mecma’u’d-damanât, dâru’s-selâm, Kahire 1999.
• Bâhisîn, Ya’kûb Abdulvehhâb, Ref’u’l-Harac fî’ş-Şerâti’l-İslâmiyye, Mektebetu’r-ruşd, Riyad 2001.
• _____, el-İstihsân, Hakîkatuhû Envâuhû Hucciyyetuhû Tatbîkatuhu’l-Muâsıra, Mektebetu’r-ruşd, Riyad 2007.
• Bardakoğlu, Ali, “İstihsân”, DİA, İstanbul, XXIII, 341.
• Bedrân, Abdulkâdir b. Ahmed b. Mustafâ b. Abdurrahîm b. Muhammed, el-Madhal ilâ Mezhebi’l-İmâm Ahmed b. Hanbel, Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, by. 1996.
• Beyhakî, Ahmed b. el-Huseyn b. Ali b. Mûsâ, es-Sunenu’l-Kubrâ, Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, Beyrut 2003.
• _____, Sunenu’s-Suğrâ, Câmiatu’d-dirasâti’l-islâmiyye, Pakistan 1989.
• Buceyrimî, Suleymân b. Muhammed b. Ömer Hâşiyeti’l-Buceyrimî alâ Şerhi’l-Menheci’t-Tullâb, Mektebetu’l-islâmiyye, Türkiye/Diyarbakır ty.
• Buhârî, Abdulazîz b. Ahmed b. Muhammed Alâuddîn, Keşfu’l-Esrâr an Usûli Fahri’l-İslâm el-Pezdevî, Dâru’l-kutubi’l-ilmiye, Beyrut 1997.
• Cassâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî, el-Fusûl fî’l-Usûl, Vizâretu’l-Ev­kâf, Kuveyt 1994.
• Cudey’, Abdullâh b. Yûsuf, Teysîru İlmi Usûli’l-Fıkh, Muessesetu’r-Renyân, Beyrut 1997.
• Devserî, Muslim b. Muhammed b. Mâcid, Umumu’l-Belvâ, Mektebetu’r-ruşd, Riyâd 2000
• _____, Kâidetu Umûmi’l-Belvâ ve Eseruhâ fî Dirâseti’l-Kadâyâ el-Fıkhiyye’l-Muâsıra, Riyad 2010
• Ebû Şeybe, Ebû Bekir Abdullâh b. Muhammed, el-Musannaf, el-Fârûku’l-Hadîse li’t-Tabâati ve’n-Neşr, Kahire 2007.
• Ebû Zehrâ, Muhammed, Ebû Hanîfe, Dâru’l-fikri’l-arabî, by. 1955.
• Ensârî, Zekeriyyâ, Esnâ’l-Metâlib fî Şerhi Ravdi’t-Tâlib, Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, Beyrut 2000.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed, el-Menhûl min Ta’likâti’l-Usûl, Dâru’l-fikr, Dımeşk1980.
• Hallâf, Abdulvehhâb, İlmi Usûli’l-Fıkh, Mektebetu’l-İslâmiyye, İstanbul 1984.
• Hamevî, Ahmed b. Muhammed, Gamzu Uyûni’l-Besâir Şerhu Kitâbi’l-Eşbâh ve’n-Nezâir, Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, Beyrut.
• Hammâd, Nezîh, İktisadi Fıkıh Terimleri, (trc. Ulusoy, Recep) İz yayıncılık, İstanbul 1996.
• Haydar, Alî, Dureru’l-Hukkâm Şerhu Mecelleti’l-Ahkâm, Matbaatu Tevsî’, İstanbul 1330, 21. md. şerhi s. 77.
• Heyet, Mevsû’atu’l-Fıkhiyyeti’l-Kuveytiyye, Dâru’s-safve, Mısır.
• Hindî, Alâuddîn Alî b. Husâmiddîn el-Muttakî, Kenzu’l-Ummâl fî Suneni’l-Akvâl ve’l-Akvâl, Muessesetu’r-risâle, Medine 1981.
• Hin, Mustafâ Sa’îd, el-Kâfî el-Vâfî fî Usûli’l-Fıkhi’l-İslâmî, Muessesetu’r-risâle, Beyrut 1421.
• İbn Âbidîn, Muhammed Alâuddîn, Hâşiyetu Reddi’l-Muhtâr alâ’d-Durri’l-Muhtâr, Dâru’l-fikr, Beyrut 2000.
• _____, Dâru’l-fikr, Beyrut 1992.
• İbn Fâris, Ebû’l-Huseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ, Mu’cemu Mekâyisi’l-Luga, Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, Beyrut 2011.
• İbn Ferhûn, Ebû’l-Vefâ Burhânuddîn İbrâhîm b. Ali, Tabsiretu’l-Hukkâm fî Usûli’l-Akdiye ve Menâhici’l-Ahkâm, Dâru’l-Kitâbu’l-İlmiyye, Beyrut 1995.
• İbn Hamîd, Sâlih b. Abdillâh, Raf’u’l-Harec, Câmiatu’l-Ummi’l-Kura, Mekke 1403.
• İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân, Sâhibi İbn Hibbân, Muessesetu’r-risâle, Beyrut 1993.
• İbn Kâsım, Muhammed b. Muhammed Ebû Abdillâh, Fethu’l-Karîb el-Mûcibu fî Şerhi Elfâzi’t-Takrîb, Dâru İbn Hazm, Beyrut 2005.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Abdullâh b. Ahmed, el-Muğnî, Dâru’l-fikr, Beyrut 1405.
• İbn Manzûr, Ebû’l-Fazl Muhammed b. Mukerrem b. Ali el-Ensârî, Lisânu’l-Arab, Dâru Sadr, Beyrut ty.
• İbn Mâze, Mahmûd b. Ahmed b. Sadri’ş-Şehîd Neccârî Burhânuddîn, el-Muhîtu’l-Burhânî fî’l- Fıkhi’n-Nu’mânî, Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, Beyrut 2004.
• _____, el-Muhîtu’l-Burhânî fî’l-Fıkhi’n-Nu’mânî, Dâru ihyâi’t-turâsi’l-arabî, Beyrut 2003.
• İbn Nuceym, Zeynuddîn b. İbrâhîm, Bahru’r-Râik Şerhu Kenzi’d-Dakâik, Dâru’l-ma’rife, Beyrut, ty.; Dâru’l-ma’rife, Beyrut 1993.
• _____, el-Eşbâh ve’n-Nezâir, Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, Beyrut 1980.
• İbnu’l-Humâm, Kemâleddîn Muhammed b. Abdilvâhid, Şerhu Fethi’l-Kadîr, Dâru’l-fikr, Beyrut ty.
• _____, Şerhu Fethi’l-Kadîr, Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, Beyrut 2003.
• Kâdızâde, Şemsuddîn Ahmed b. Kûder, Netâicu’l-Efkâr Tekmiletu Şerhi Fethi’l-Kadîr, Dâru’l-ma’rife, Beyrut ty.
• Karafî, Ebû’l-Abbâs Ahmed b. İdrîs es-Senhâcî, el-Furûk Envâru’l-Burûk fî Envâi’l-Furûk, Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, Beyrut 1997.
• Kâsânî, Ebû Bekir Alâuddîn b. Mes’ûd, Bedâi’u’s-Sanâi’, fî Tertîbi’ş-Şerâ’i’, Dâru’l-kutubi’l-arabî, Beyrut 1982.
• Kevâri’, Mus’ab Mahmûd Ahmed, Umumu’l-Belvâ ve Eseruha ala Habari’l-Vahid, Gazze 2010.
• Mâlikî, Ebû’l-Hasan, Kifâyetu’t-Tâlib er-Rabbânî, Dâru’l-fikr, Beyrut 1412.
• Maradavî, Ebû’l-Hasan Alâuddîn Al, Şerhu’t-Tahrîr fî Usûli’l-Fıkh, Mekte­betu’r-ruşd, Riyad 2000.
• Mâverdî, Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habîb, el-Hâvî’l-Kebîr, Dâru’l-fikr, Beyrut ty.
• Mavsilî, Ebû’l-Fazl Mecduddîn Abdullâh b. Mahmûd b. Mevdûd, el-İhtiyâr li Ta’lîli’l-Muhtâr, Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, Beyrut 2005.
• Merğinânî, Ebû’l-Hasan Burhânuddîn Ali b. Ebî Bekr, el-Hidâye Şerhu Bidâyeti’l-Mubtedî, Dâru’s-selâm 2006.
• _____, el-Hidâye, Dâru ihyâ-i turâsi’l-arabiyye, Beyrut ty.
• Mervezî, Ebû’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed b. Abdilcebbâr, Kavâtiu’l-Edille fî’l-Usûl, Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, Beyrut 1999.
• Meydânî, Abdulğanî el-Ğanimî, el-Lubâb fî Şerhi’l-Kitâb, Dâru’l-kitâbi’l-arabî, yy., ty.
• _____, el-Lubâb fî Şerhi’l-Kitâb, el-Mektebetu’l-ilmiyye, Beyrut ty.
• Nemirî, Ebû Amr Yûsuf b. Abdillâh b. Abdilberr, el-İstizkâr el-Câm’i li Mezâhibi Fukahâi’l-Emsâr, Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, Beyrut 2000.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn b. Şeref, el-Mecmû’ Şerhu’l-Muhezzeb, Mektebetu’l-irşâd, Cidde ty.
• _____, Ravdatu’t-Tâlibîn ve Umdetu’l-Muftîn, Mektebu’l-İslâmî, Beyrut 1405.
• Pezdevî, Alâuddîn Abdulazîz b. Ahmed b. Muhammed Abdulazîz el-Bu­hâ­rî, Keşf’ul-Esrâr an Usûli Fahri’l-İslâm, Dâru’l-kitabi’l-ilmiyye, Beyrut 1997.
• San’ânî, Muhammed b. İsmâîl el-Emîr, İcâbetu’s-Sâil Şerhu Buğyeti’l-Âmil, Muessesetu’r-risâle, Beyrut 1988.
• Serahsî, Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed, Usûlu’s-Serahsî, Dâru’l-kitabi’l-ilmiyye, Beyrut 1993.
• _____, el-Mebsût, Dâru’l-fikr, Beyrut 2000.
• Subkî, Ebû’l-Hasan Tâcuddîn Ali b. Abdilkâfî, Ref’u’l-Hâcib an Muhtasari ibn el-Hâcib, Âlemi’l-kutub, Beyrut 1999.
• Suyûtî, Celâluddîn b. Abdurrahmân b. Ebî Bekir, el-Eşbâh ve’n-Nezâir, Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, Beyrut 1403.
• Şa’bân, Zekiyyuddîn, İslam Hukuk ilminin Esasları, (trc. Dönmez İbrâhim Kâfî), Türkiye Diyanet Vakfı yayınları, Ankara 2012.
• Şâtıbî, Ebû İshâk ûsâ b. Muhammed el-Lahamî, el-İ’tisâm, Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, Beyrut 1998.
• _____, el-İ’tisâm, Mektebetu’r-riyâdi’l-hadîseti, Riyâd ty.
• _____, el-Muvâfakât fî Usûli’ş-Şerî’a, Matba’atu’r-rahmâniyye, Mısır ty.
• _____, el-Muvâfakât, Dâru İbn Affân, by. 1997.
• _____, el-Muvâfakât, Mataba’atu’r-rahmâniyye, Mısır ty.
• Şen, Yusuf, “İslam Hukukunda Vakıfların Sosyal Boyutu Üzerine Bir Değerlendirme”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, Konya 2011.
• _____, İslam Hukukunda Tehlike Sorumluluğu ve Uygulama Alanları, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 2007.
• Şeyhîzâde, Abdurrahmân b. Muhammed b. Suleymân, Macma’u’l-Enhar fî Şerhi Multakâ’l-Ebhar, Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, Beyrut 1998.
• Şelebî, Muhammed Mustafâ, Ta’lîlu’l-Ahkâm, Dâru’n-nehdeti’l-arabiyye, Beyrut 1981, 357.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed, İrşâdu’l-Fuhûl ilâ Tahkîki’l-Hakkı min İlmi’l-Usûl, Dâru’l-kitâbi’l-arabî, 1999 by.
• Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Hasan, el-Câmi’u’s-Sağîr ve Şerhu­hû en-Nâfi’u’l-Kebîr, âlemu’l-kutub, Beyrut 1406.
• Şeyhîzâde, Macma’u’l-Enhar fî Şerhi Multekâ’l-Ebhar, Dâru’l-kutubi’l-il­miy­ye, Beyrut 1998.
• Şirbînî, Muhammed el-Hatîb, Muğnî’l-Muhtâc ilâ M’arifeti Meânî Elfâzi’l-Minhâc, Dâru’l-fikr, Beyrut ty.
• Taftazânî, Sa’duddîn Mes’ûd b. Ömer, Şerhu’t-Telvîh alâ’t-Tavdîh li Metni’t-Tenkîh fî Usûli’l-Fıkh, Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, Beyrut 1996.
• Tahâvî, Şerhu Ma’âni’l-Âsâr, Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, Beyrut 1399.
• Zebîdî, Muhîbuddîn Ebû’l-Fazl Muhammed Murtezâ el-Huseynî, Tâcu’l-Arûs min Cevâhîri’l-Kâmûs, el-Meclisu’l-Vatanî li’s-Sekâfeti ve’l-Funûn ve’l-Âdâb Devleti Kuveyt, Kuveyt 2001.
• Zeydân, Abdulkerîm, el-Vecîz fî Şerhi’l-Kavâidi’l-Fıkhiyye, Muessesetu’r-risâle, Beyrut 2001.
• Zeylâî, Cemâluddîn Ebû Muhammed Abdillâh b. Yûsuf b. Muhammed, Nasbu’r-Râye li Hadîsi’l-Hidâye, Muessesetu’r-reyyân, Beyrut 1997.
• Zeylâî, Fahruddîn Osmân b. Ali, Tebyînu’l-Hakâik Şerhu Kenzi’d-Dekâik, Matbaatu’l-kubrâ’l-emîriyye, Kahire 1313.
• Zuhaylî, Vehbe, Nazariyyatu’z-Zarûreti’ş-Şer’iyye, Muessesetu’r-risâle, Beyrut 1985.