ATATURK AND ALEVISM-BEKTASHIS IN THE NATIONAL STRUGGLE AND THE REPUBLIC YEARS

Yıl 2024, , 17 - 44, 26.09.2024

Fahri Maden

https://doi.org/10.18221/bujss.1431595

Öz

As a state founder, it is possible to consider Atatürk's relations with the sects to which a significant part of the society belonged, during and after the National Struggle, or before and after 1925. During the National Struggle, the great majority of Bektashis gave almost unconditional support to the struggle and Ataturk. Bektashis, who were at the forefront of the defense of the homeland, hosted Atatürk at the Haci Bektas Veli Lodge during the transition of the Representative Committee from Sivas to Ankara. Both Salih Niyazi Dedebaba and Ahmet Cemaleddin Çelebi contributed to the National Struggle by sending letters to the Alevi-Bektashi groups. In addition, Ahmet Cemaleddin Celebi served as a deputy in the Turkish Grand National Assembly. It is said that while Ataturk was a guest in the Haci Bektas Veli Dervish Lodge and asked for support, Ahmet Cemaleddin Celebi asked him to pass on to the administration of the Republic in their tete-a-tete meetings. In this respect, Bektashi dervish lodges in Istanbul contributed to the smuggling of people and weapons to Anatolia during the National Struggle, and some Bektashi fathers and dervishes contributed to the provision of intelligence. Due to all these services, when all sect activities were stopped in 1925 and dervish lodges and tombs were closed, no exception was made to Bektashism. Law No. 677 was also applied to Bektashis. However, it has been determined that the Bektashis continued to have positive relations with the Republican administration and Atatürk, there were Bektashi fathers like Hasan Ragıp Erensel, who were Atatürk's doctors, and the Bektashi fathers and dervishes supported the Republican reforms. In this paper, starting from the National Struggle, the Bektashis' relations with Ataturk and the bonds they established throughout the republican years will be discussed in the light of archival documents, memoirs and other first-hand sources.

Anahtar Kelimeler

Ataturk, National Struggle, Bektashis, Haci Bektas Veli Lodge.

MİLLİ MÜCADELE VE CUMHURİYET YILLARINDA ALEVİLER-BEKTAŞİLER VE ATATÜRK

Öz

Bir devlet kurucusu olarak Atatürk’ün toplumun önemli bir kesiminin intisap ettiği tarikatlarla ilişkilerini Milli Mücadele sırasında ve sonrasında ya da 1925 öncesi ve sonrası olarak iki dönemde ele almak mümkündür. Milli Mücadele sırasında Bektaşilerin büyük çoğunluğu mücadeleye ve Atatürk’e adeta koşulsuz destek vermişlerdir. Vatan savunmasında en ön safta yer alan Bektaşiler Temsil Heyeti’nin Sivas’tan Ankara’ya geçişi sırasında Atatürk’ü Hacı Bektaş Veli Dergâhı’nda misafir etmişlerdir. Gerek Salih Niyazi Dedebaba gerekse Ahmet Cemaleddin Çelebi Alevi-Bektaşi zümrelere yazılar göndererek Milli Mücadele’ye katkı sunmuşlardır. Ayrıca Ahmet Cemaleddin Çelebi milletvekili olarak TBMM de görev almıştır. Atatürk’ün Hacı Bektaş Veli Dergâhı’nda misafir kalıp destek istediği sırada baş başa görüşmelerinde Ahmet Cemaleddin Çelebi’nin ondan Cumhuriyet idaresine geçilmesi isteğinde bulunduğu söylenmektedir. Bu itibarla Milli Mücadele’de İstanbul’daki Bektaşi tekkeleri Anadolu’ya insan ve silah kaçırılmasında, bazı Bektaşi baba ve dervişleri istihbarat sağlanmasına katkı sunmuşlardır. Tüm bu hizmetlere binaen 1925 yılında tüm tarikat faaliyetleri durdurulup tekke ve türbeler kapatıldığında Bektaşiliğe istisna bir uygulama yapılmamıştır. 677 sayılı kanun Bektaşilere de uygulanmıştır. Böyle olmakla birlikte Bektaşilerin Cumhuriyet yönetimi ve Atatürk ile olumlu ilişkilerinin sürdüğü, Hasan Ragıp Erensel gibi Atatürk’ün doktorluğunu yapan Bektaşi babalarının bulunduğu, Bektaşi baba ve dervişlerinin Cumhuriyet inkılaplarını destekledikleri tespit edilmektedir. Bu bildiri de Milli Mücadele’den başlayarak cumhuriyet yılları boyunca Bektaşilerin Atatürk ile ilişkileri ve kurdukları bağlar arşiv belgeler, hatıratlar ve diğer birinci elden kaynaklar ışığında ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Atatürk, Milli Mücadele, Bektaşiler, Hacı Bektaş Veli Dergâhı.

Kaynakça

• BOA, DH.KMS, 23/36.
• BOA, HR.TO, 539/79.
• Bektasi.net. (2023, Ekim 25). Atatürk ve Bektaşilik. http://www.bektasi.net/ata.html.
• T24. (2024, Mart 20) Cemevlerine statü için, tekke ve zaviyelerin açılması mesajı. https://t24.com.tr.
• Afatoğlu, İ. (2023). Denizli Alevi-Bektaşi tarihi. Dorlion Yayınevi.
• Altınok, B. Y. (2007). Çelebi Cemaleddin ile Veliyeddin Efendi’nin Kurtuluş Savaşı ve Mustafa Kemal Hakkında Alevîlere Gönderdiği beyannâmeler ve orijinal metinleri. 2. Uluslararası Türk Kültür Evreninde Alevilik ve Bektaşilik Bilgi Şöleni Bildiri Kitabı.
• Genelkurmay Basımevi. (2003). Askeri tarih belgeleri dergisi. 80. Belge no: 1754.
• Atalay, B. (1991). Bektaşilik ve edebiyatı. Ant Yayınları.
• Atatürk, M. K. (2019). Nutuk-Söylev. TTK Yayınları.
• Çakmakoğlu, A. (2003). Atatürk’ün bütün eserleri. C. 6. Kaynak Yayınları.
• Çakmakoğlu, A. (2005). Atatürk’ün bütün eserleri. C. 4. Kaynak Yayınları.
• Soral, Bartu. (2001). Atatürk’ün okuduğu kitaplar. I-XXIV. Anıtkabir Derneği Yayınları.
• Atay, F. R. (1980). Çankaya. Bateş Yayınları.
• Aydın, N. (2018). Cumhuriyet dönemi Alevî toplumunun devlet ile ilişkileri ve Alevî açılımı. [Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi].
• Balaban, K. (2020). Avusturya kökenli, Çanakkale Şehidi Erika Anabacı. Uluslararası Hacı Bektaş Velî ve Takipçileri Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Türk Ocağı Yayınları.
• Bardakçı, C. (2012). Alevilik, Ahilik, Bektaşilik. Postiga Yayınları.
• Birge, J. K. (1991). Bektaşilik tarihi. Ant yayınları.
• Borak, S. (1962). Atatürk ve din. Kırmızı Beyaz Yayınları.
• Çıplak, İ. T. (2017). Demokrat Parti döneminde Aleviler ve Bektaşilerin siyasi ve sosyo-Kültürel faaliyetleri (1950-1960). [Yüksek lisans tezi, Balıkesir Üniversitesi].
• Çıplak, İ. T. ve Çevik, Z. (2019). Babagan Bektaşilik ve Demokrat Parti. Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 5(8), 24-40.
• Dierl, A. J. (1991). Anadolu aleviliği. Ant Yayınları.
• Doğu, B. C.-Kaya, O. (2021). Küpürlerle Türkiye basın tarihinde Bektaşilik erken cumhuriyet dönemi. Nazenin Yayınlar.
• Düstur, Tertip 3, Cilt 7, s.113.
• Ertuğrul, M. (1989). Benden sonra tufan olmasın. Eczacıbaşı Vakfı Yayınları.
• Ertürk, H. (1964). İki devrin perde arkası. Pınar Yayınları.
• Gökbel, A. (2019). Ansiklopedik Alevi Bektaşi terimleri sözlüğü. Ankara.
• Gürbey, H., Gül, M. ve Taşğın, H. (2022). Tekke ve zaviyelerini kapatılmasının ardından Hacı Bektaş Veli Dergâhı’ndaki eşyaların durumu. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, (101), 421-440.
• Harp Tarihi. (6 Aralık 1953) Harp tarihi vesikaları dergisi. Vesika 113.
• Hacıbektaş. (2024, Mart 15). Gezi rehberi. https://hacibektasmobil.com/gezirehberi.
• Mericulukus. (2024, Mart 15) https://mericulukus.tv/dedigi-sultan-ve-mazlum-bababalim.
• Pinterest. (2024, Mart 15) https://tr.pinterest.com.
• Deyişler Nefesler. (2024, Mart 15). Ahmet Cemalettin Celebi. https://www.deyisler-nefesler.com/ahmet-cemalettin-celebi.
• Hünkâr Hacı Bektâş-ı Veli. (2014). Besmele Tefsiri (Şerh-i Besmele). TDV Yayınları.
• İşcen, Y. (2016). Alman hemşire Erika’nın kimliğini belirledik: Güzel değildi ama melek gibiydi. Çanakkale 1915, 27.
• II. Devre TBMM Zabıt Ceridesi. (1976). XIX. Ankara.
• Kansu, M. M. (2022). Erzurum’dan ölümüne kadar Atatürk’le beraber. II. TTK Yayınları.
• Karaosmanoğlu, Y. K. (1961). Bir bektaşi babasının sergüzeşti. Ulus.
• Keçeli, Ş. (2016). Uluslaşma sürecimizde Bektaşî Alevîler ve Atatürk. Kaynak Yayınları.
• Kılıç, E. (2011). Alevi-Bektaşilerin millî mücadeledeki rolü ve Atatürk ile ilişkileri. [Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi].
• Kılınç, A. (2022). Hacı Bektaş Veli dergâhının Millî Mücadele’ye desteği. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 101, 351-374.
• Kiritoğlu, S.-Ulusaoy, Z. K. (2023). Denizli Bekilli bölgesine ait bir Bektaşi icazetnamesi ışığında Mustafa Naci Baba. Edeb Erkan, 4, 141-161.
• Koca, Ş. (2005). Bektâşî’lik ve Bektâşî dergâhları. Cem Vakfı Yayınları.
• Koç, M. (2021). Bektaşî babaları ve diğer tekkelerde bektaşîleşmeye dair revnakoğlu dosyalarından tespitler. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 61(1), 379-409.
• Koşay, H. Z. (1928). Hacı Bektaş tekkesi. Türkiyat Mecmuası, II, 365-382.
• Koşay, H. Z. (1949). Tekke ve türbeler kapandıktan sonra. Güzel Sanatlar Dergisi, 6, 1-5.
• Koşay, H. Z. (1967). Bektaşilik ve Hacıbektaş türbesi. Türk Etnografya Dergisi, 10, 19-26.
• Kutay, C. (1975). Sisli tarihimiz I-II. Özkaya Matbaası.
• Küçük, H. (2005). Cumhuriyet döneminde Bektaşilik. Uluslararası Bektaşilik ve Alevilik sempozyumu bildiriler ve müzakereler (28-30 Eylül 2005). 72-80.
• Küçük, H. (2019). Arşiv belgeleri ışığında istiklâl harbi’nde mevlevîler ve bektâşîler. Nefes Yayınları.
• Maden, F. (2020). Bektaşi tekkelerinin kapatılması (1826). TTK Yayınları.
• Maden, F. (2021). Büyük çamlıca'daki Tahir Baba bektaşi tekkesi’nin son postnişini Ali Nutki Baba (1869-1934). Kültür Bakanlığı Yayını.
• Menç, H. (1992). Millî mücadele yıllarında Amasya portreler-belgeler. Yeşilırmak Kitabevi.
• Noyan, B. (1959). Aşk risalesi. Yeni Aydın Matbaası.
• Noyan, B. (1966). İstiklal savaşında Bektaşi’ler. Yeni Gazete, 5.
• Noyan, B. (1995). Bektaşîlik Alevîlik nedir? Ant Yayınları.
• Noyan, B. (2002). Bütün yönleriyle bektâşîlik ve alevîlik. Ardıç Yayınları.
• Otyam, F. (1982). Hu dost. Dayanışma Yayınları.
• Ökte, B. (1947). Atatürk’ten hatıralar. Türk Musikisi Dergisi, 6, 13.
• Önder, M. (1994). 30 yıllık bir hatıra: Hacı Bektaş dergâhı nasıl açıldı?. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 1, 35-39.
• Öz, B. (2003). Kurtuluş savaşı’nda Alevi-Bektaşiler. Can Yayınları.
• Özdemir, A. R. (2023). Atatürk’ün Hacıbektaş ziyareti. https://www.veryansintv.com.
• Özel, M. (2001). Atatürk albümü. T. C. Kültür Bakanlığı.
• Özgül, V. (2023). Bektaşi mücahit alayı (Mücâhidîn-i Bektâşiyye). Edeb Erkan, 3, 71-99.
• Özmen, İ. (1998). Alevi-Bektaşi şiirleri antolojisi. T. C. Kültür Bakanlığı Yayını.
• Resmi Gazete. (13, Aralık 1925). Sayı 243.
• Sarıhan, Z. (1995-1996). Kurtuluş savaşı günlüğü (C. III-IV). TTK Basımevi.
• Selmanpakoğlu, A. R. (2024, Mart 20). Tekke ve zaviyelerin açılmasını kimler istiyor? https://www.cumhuriyet.com.tr.
• Selvi H. ve Cırık, B. (2020). Millî mücadelede TBMM’ye anadolu’dan çekilen telgraflar. TBMM Yayınları.
• Şapolyo, E. B. (1931). İlk millet meclisinin yüz yaşındaki mebusu anlatıyor. Yeni Gün, 8-14.
• Şener, C. (2006). Atatürk ve Alevi’ler. Etik Yayınları.
• Taşğın, A. ve Taşğın, H. (2022). Bektaşi tekkelerinin yasaklı yıllarında Seyyit Battal Gazi evlatlarından Şücaaddin Veli Tekkesi postnişini Mustafa Şükrü Metin Baba hayatı ve eserleri. Çizgi Kitapevi.
• TBMM Albümü. (2010). I (1920-1950). TBMM Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlügü Yayınları.
• TBMM Zabıt Ceridesi. (1336). Devre 1. C. 1. İçtima Senesi 1. 24.4.1336.
• TBMM Kütüphanesi. (19944). Türk parlamento tarihi millî mücadele ve TBMM I. Dönem. (1919-1923).
• Ulusoy, A. C. (1986). Hünkâr Hacı Bektaş Veli ve Alevi-Bektaşi yolu. Akademi Yayınları.
• Ünker, Y.T. (2023). Mahmut Erik Aydın ile ‘Kurtuluş Savaşı’nda Bektaşiler’ röportajı. https://www.oncevatan.com.tr/kurtulus-savasinda-bektasiler.
• Vakit. (1925). Yıl 8. Nr. 2784. 1-4.
• Vakit. (1925). Yıl 8. Nr. 2672. 27 Mayıs 1925. 1.
• Yeni Gün. (1931). 27 Temmuz 1931, 14.
• Yüksel, Ç. (2024, 21 Mart). Hüseyin Mazlum Bababalım (1859-1945). Atatürk Ansiklopedisi. https://ataturkansiklopedisi.gov.tr.
• Zelyut, R. (2014). Türk Aleviliği. Kripto Kitaplar.
• Zelyut, R. (2024, Mart 20). Tekke ve zaviyeler niçin kapatıldı? https://haberguncel.blogspot.com.